Marek Nienałtowski
Oleśnica w okresie Welfów
Oleśnica w okresie Welfów
Marek Nienałtowski Oleśnica w okresie Welfów |
|
Córka ostatniego księcia wirtemberskiego z linii oleśnickiej - Fryderyka Zofia Charlotta Augusta (ur. 1 sierpnia 1751; zm. 4 listopada 1789 r.) wyszła 6 września 1768 r. za mąż za księcia Fryderyka Augusta, welfa z linii brunszwicko-lüneburskiej. O wadze ślubu świadczyła obecność króla pruskiego. Jednocześnie duże wydatki na ślub (zawsze je organizował ojciec panny młodej) spowodowały, że książę C. C. Erdmann musiał na 4 lata wstrzymać budowę kościoła św. Zofii w Pokoju.
Książę Fryderyk August urodził się w Wolfenbüttel w dniu 29 października 1740 roku. Służbę wojskową rozpoczął w wieku 14 lat jako kapitan pułku w Brunszwiku. Od 28 kwietnia 1761, mając 21 lat został pułkownikiem i dowódcą pułku. Poświęcił się karierze wojskowej, pomimo trwałego kalectwa. Po kilku miesiącach został generałem. Brał udział w w kilku bitwach wojny siedmioletniej. W pruskiej armii jako generał i dowódca pułku piechoty pełnił również obowiązki administratora kościoła ewangelickiego Brandenburgii. Książę często przebywał w Berlinie na dworze króla Fryderyka Wielkiego i tam poświęcał czas teatrowi i muzyce. W chwilach wolnych od służby wojskowej, poświęcał czas tłumaczeniu, a nawet pisaniu sztuk teatralnych, rozpraw w języku włoskim i francuskim, ponadto zajmował się organizacją przedstawień teatralnych, podobno nawet brał w nich udział jako aktor. W 1763 roku został szefem pułku piechoty Tettenborn (nr 19) oraz gubernatorem Kostrzynia. 20 grudnia 1764 roku został honorowym członkiem Pruskiej Akademii Nauk. Odznaczony był między innymi Królewskim Orderem Serafinów - najwyższym odznaczeniem Królestwa Szwecji, Weimarskim Orderem Białego Sokoła oraz Orderem Czarnego Orła - najwyższym odznaczeniem Królestwa Prus w dniu 1 października 1763 roku. W dniu 6 września 1768 roku poślubił Zofię Fryderykę Charlotte Augustę księżną z oleśnickiej linii Wirtembergów - córkę księcia Carla Christiana Erdmanna. Po jego śmierci w 1792 r. sposobił się do objęcia księstwa brunszwicko-oleśnickiego. Obowiązki gubernatora Kostrzynia pełnił do dnia 28 grudnia 1792 roku, kiedy to został szefem korpusu pruskiego w Westfalii. W dniu 20 marca 1794 roku ostatecznie przeszedł w stan spoczynku. W latach 1772-99 był też Wielkim Mistrzem narodowej loży masońskiej, był członkiem Wielkiej Loży "Pod Trzema Globami" i ulubieńcem swego wuja, króla pruskiego Fryderyka Wielkiego.
 |
Medal wybity z okazji ślubu. Na nim po raz pierwszy pokazano przyszły herb księstwa brunszwicko-oleśnickiego, który na tym medalu miał pokazać mariaż przedstawicieli obu księstw. Napisano na nim: W górnej części - Fortes sic junguntur fortibus. Niżej - In memoriam diei festi celebrati 1768 d.6. Sept. Źródło Medale oleśnickie |
Ziemie wchodzące w sklad księstwa brunszwicko-oleśnickiego.
Fragment planu ziem księstwa brunszwickiego
Po śmierci księcia Erdmana księstwo oleśnickie (ziemie lenna oleśnickiego) dzięki możliwości dziedziczenia księstwa (lenna) także w linii żeńskiej, przeszło w ręce Welfów. Po raz pierwszy książę przybył do Oleśnicy w czerwcu 1792 r. W tym czasie Oleśnica był miastem średniej wielkości i nie przekraczała 4000 mieszkańców.
Rok |
1791 | 1793 | 1794 | 1795 | 1796 | 1800 | 1837 |
Ilość mieszkańców |
3688 | 3662 | 3956 | 3654 | 3585 | 4008 | 6000 |
| Uwaga: nagły roczny (1794 r.) wzrost liczby mieszkańców o 300 osób może być błędem drukarskim. | |||||||
Kolejny raz książę odwiedził Oleśnicę 13 grudnia 1792 r., (ilustracja z lewej) zapewne wówczas uznał tę datę za ważną w jego biografii. Najpewniej na dłużej związał się z zamkiem po 1 września 1793 r. - bowiem wówczas książę polecił wykonać i umieścić na dziedzińcu zamku płaskorzeźbę z herbem księstwa brunszwicko-oleśnickiego (Braunschweig-Oels lub rzadziej Braunschweig-Lüneburg-Oels) wraz z sentencją. (Herb ten zniszczono po 1947 r.). Z widokówki można wnioskować o miejscu jego usytuowania. Z sentencji pokazanej w powiększeniu odczytano (dziękuję Adamowi Kromerowi autorowi wielu stron heraldycznych - za tłumaczenie):
 |
Tutaj Pierwszemu Książęciu [z rodu] Welfów Fryderykowi Augustowi Ojcu Ojczyzny wiernemu swojej obietnicy. dnia 1 września 1793 |
Data ta jest potwierdzona na medalu, wybitym z okazji objęcia księstwa przez Fryderyka Augusta. Także w 1793 r. wybito medal upamiętniający hołd złożony księciu, a w połowie grudnia odbył się z okazji I rocznicy objęcia zamku przez księcia koncert Carla v. Dittersdorfa. Historycy przyjmują, że formalnie Fryderyk August objął księstwo dopiero 26 maja 1795 r. Bezpośrednio po śmierci księcia Erdmanna pomaga w administrowaniu księstwem oleśnickim Fryderyk August Karol von Kospoth do 1793 r. (od 1812 r. był burmistrzem Wrocławia)
 |
Fragment rysunku F.B. Wernera z [14] |
Zasługi Fryderyka Augusta dla Oleśnicy nie zostały jeszcze opisane przez historyków. Chciał, aby życie kulturalne na zamku oleśnickim było zbliżone poziomem do berlińskiego. Jego sytuacja materialna na to pozwalała.
Pierwszym krokiem, który poczynił książę było stworzenie odrębnego, nowoczesnego budynku teatralnego (tekst dotyczący teatru i życia muzycznego pochodzi z prac A. Drożdżewskiej [9], [23]). Dotychczasowy budynek teatralny z 1670 r. nie nadawał się do odnowienia. Dlatego książęcy architekci zaplanowali adaptację dworskiej ujeżdżalni wybudowanej w 1662 r., stojącej na obecnym placu Książąt Śląskich (rys. z lewej - pokazana strzałką). W okresie od czerwca do listopada 1793 roku budynek ujeżdżalni został przekształcony w Dom Teatralny. Można przypuszczać, że wzorowano się na planie teatru berlińskiego Carla Gottharda Langhansa. Na ścianie frontowej umieszczono sentencję "Ridendo corrigere mores", analogiczną jak na budynku teatralnym w Berlinie i w wielu innych. Nie zachowały się żadne opisy ani źródła ikonograficzne pokazujące budynek teatru.
Uroczysta inauguracja teatru dworskiego w Oleśnicy odbyła się 23 listopada 1793 roku, czyli w dzień urodzin księcia Eugeniusza Fryderyka Henryka rezydującego na stałe w Pokoju - z II śląskiej linii Wirtembergów. Teatr miał zapewnić rozrywkę nie tylko elicie dworskiej, ale także mieszczanom, jako że wstęp na przedstawienia był wolny. Odbywały się one cyklicznie - zimą w każdą środę i sobotę, natomiast latem podczas obecności księcia na zamku, tylko w soboty. Co roku w teatrze obchodzono także uroczystości państwowe i najważniejsze święto - dzień urodzin księcia Fryderyka Augusta, przypadający na 29 października.
Budynek teatru dworskiego w Oleśnicy nie był jedynym, który powstał dzięki staraniom Fryderyka Augusta. Książę chciał również latem mieć możliwość wystawiania oper i sztuk dramatycznych, dlatego też zlecił wybudowanie budynków teatralnych w swych letnich posiadłościach: w Szczodrem (Sibyllenort) i Brzozowcu (Wilhelminenort). Nie zachowały się żadne szczegółowe informacje na temat teatru w Brzozowcu. Teatr w Szczodrem rozwijał się i działał jeszcze wiele dziesiątków lat.
W 1793 r. w oficynie wydawniczej prowadzonej przez Ludwiga powstał rokokowy "Journal plaisant, historique, politique et litteraire", wychodzący w okresie lipiec 1793 - czerwiec 1795 r. Był to miesięcznik w języku francuski z stałą kartą tytułową, na której także widniało motto "Loco desipere sapientia est". Rubrykami stałymi pisma były: Oleśnica, polityka, anegdoty, literatura (z wykazem nowości księgarskich), ruchomymi zaś: spektakle, szarady. Do numerów dołączone były na oddzielnych kartach miedzioryty medali z rękopiśmiennym tekstem. Strona tytułowa z prawej (ze zbiorów BUW).
W teatrze oleśnickim występowała trupa teatralna Marii Karoliny Wäser z Wrocławia, posiadająca profesjonalnych aktorów i śpiewaków. Zespół wystawiał przedstawienia raz w tygodniu w soboty - dał w Oleśnicy 19 przedstawień, w tym 14 oper i singspieli oraz 5 sztuk dramatycznych. Za każde przedstawienie książę wypłacał honorarium w wysokości 100 talarów. Zespół korzystał z usług kapeli książęcej. W Oleśnicy trzykrotnie wystąpił także gościnnie zespół teatralny księcia Eugeniusza Fryderyka z Pokoju.
Mimo udanej współpracy z dotychczasowym zespołem książę pragnął jeszcze bardziej podnieść prestiż swej sceny teatralnej. i zmniejszyć koszty związane z dowozem dotychczasowego zespołu. Dlatego doprowadził do stworzenia własnego zespołu teatralno - operowego, który rezydował w Oleśnicy. Zespół aktorów i śpiewaków teatru dworskiego w Oleśnicy liczył 20 - 22 osoby, a orkiestra - 22 muzyków. Dnia 22 czerwca 1798 odbyło się wyjątkowe przedstawienie teatralne na którym obecna była królowa pruska [9].
W 1795-1797 roku książę współpracuje ze znanym muzykiem Carlem Dittersem von Dittersdorf, wiążąc z tym wzrost prestiżu swego dworu w Oleśnicy. Muzyk pisze dla księcia 7 utworów muzycznych. W tym operę Ugolino, którą wystawiono
11 czerwca 1796 r. w Oleśnicy - do niej książę napisał libretto. Łacznie 10 jego utworów miało swoje prapremiery w Oleśnicy [23]. Książę także tłumaczył teksty sztuk teatralnych (również francuskich).
Rok później wydał w Oleśnicy książkę Militärische Geschichte, ilustrowaną przez oleśnickiego grafika W. Sandera. W 1803 r. wydał w Berlinie inną książkę (prawdopodobnie pierwsze wydanie ukazało się, gdy miał 28 lat). Studiował dzieła Karola Ludwika Monteskiusza
Całoroczny cykl przedstawień teatru został przerwany zimą 1801 roku. Wtedy to książę wyjechał do Berlina i odtąd wyjazdy te powtarzały się aż do jego śmierci. Nieobecność księcia w Oleśnicy spowodowała, że większość członków zespołu teatralnego i orkiestry zaczęła szukać dla siebie nowych posad. Oficjalne zamknięcie teatru dworskiego oraz likwidacja zespołu nastąpiła z chwilą śmierci księcia, chociaż faktycznie teatr przestał istnieć już w 1802 roku. W dalszym ciągu działa teatr książęcy w Szczodrem i w Pokoju.
Później, bo w latach 1821-27, gdy już książęta nie zamieszkują na zamku - koncerty organizuje Książęca Brunszwicko-Oleśnicka Cammera (Spełniała ona znaczącą rolę w życiu księstwa). Życie teatralno-muzyczne jest dalej kontynuowane. Koncerty w okresie zimowym odbywają się w pomieszczeniach, a latem na wolnym powietrzu - w parku Fasanerie (bażanciarni). Świadczą o tym plakaty [1], [2].
Oprócz działalności muzycznej książę również dbał o sprawy gospodarcze. Przypisuje się jemu wyłożenie pieniędzy na modernizację gotyckiej wieży kościoła NMP i św. Jerzego w 1799 r. Dbał o zasiedlenie ciągle jeszcze wolnych parcel, powstałych po pożarze miasta w 1730 r. Udzielał pomocy w budowie nowych domów. Przyznawał materiały i kredyt na ich budowę, z tego 1/3 sumy umarzał. Tereny wokół zamku obsadził akacjami i topolami. Nakazał wykonać żwirowe ścieżki do jazdy powozami i do spacerów. Tworzył promenady nad rzeką Oleśnica i kanałami. Wspierał działania Bractwa Kurkowego - fundował nagrody, za jego pieniądze wybudowano murowany kulochwyt na strzelnicy (obecne miejsce - po przeciwnej stronie ulicy firmy Aida). Strzelnica przetrwała do ok. 1960 roku. Wspomina się również o sali do gry w kręgle usytuowanej obok teatru.
Powiększał bibliotekę zamkową, która liczyła ok. 18 000 woluminów i zajmowała dwie komnaty. Udostępnił ją do użytku publicznego i zimą ogrzewał. Niżej exlibris księcia z książek biblioteki zamkowej (więcej o exlibrisach)
Exlibris księcia
Już w 1792 r. rozbudowuje pałac w Szczodrem -podnosi go o jedno piętro, dodaje dwie wieże, w prawej urządził swój gabinet i sypialnię. Poza pałacem wybudował 4 nowe budynki, w nich umieścił zajazd dla swoich gości, teatr, wozownię (w niej stały wspaniałe powozy wzorowane na królewskich) i stajnie.
 |
|
Pałac w Szczodrem na planie z 1792 r. W zamku widoczne dodatkowe dwie wieże, niżej 4 budynki. Ostatni z prawej (D) to teatr. Park otaczaja kanały, po których miały pływać łódki [9] |
Pałac Fryderyka Augusta - wieże słabo widoczne. Od lewej widać dom gościnny, wozownię, stajnię i teatr. Źródło: Portal Aukcyjny
Fryderyk August był księciem oleśnickim przez 13 lat. Zmarł bezdzietnie 8 październiku 1805 roku, podczas odwiedzin u siostry Anny Amalii w Eisenach i został pochowany w krypcie książęcej kościoła parafialnego w Weimarze (po 1801 r. częściej przebywał w Berlinie niż w w Szczodrem i Oleśnicy). Po nim księstwo objął jego bratanek, sławny "Schwarze Herzog" (Czarny Książe) Fryderyk Wilhelm (ur. 9.10.1771 r.) - późniejszy bohater narodowy Niemiec. Zamieszkuje również w pałacu w Szczodrem.
Nagłówek pisma księcia Friedricha Augusta (z tytulaturą) z 1804 r. Niżej pokazano przywieszoną pieczęć.
Ze zbiorów Piotra Pawłowskiego
 |
 |
Odcisk wielkiej pieczęci Friedricha Augusta von Braunschweig-Oels (powiększenie) |
Herb Friedricha Wilhelma von Braunschweig-Oels umieszczony na medalu |
Ok. 1805 r. Oleśnicę i zamek rysuje Friedrich Gottlieb Endler, autor wielu miedziorytów i akwafort publikowanych m.in. w periodyku "Breslauer Erzähler". Rysował księcia i rozbudowę pałacu w Szczodrem Wilhelm Sander (1766-1836), który ostatnie lata życia spędził w Oleśnicy. Rysunki W. Sandera znajdują się w zbiorach Instytutu Herdena w Marburgu. 27 stycznia 1806 urodził się w Oleśnicy znany malarz niemiecki Rudolf Julius Hübner. Skończył w Oleśnicy Gimnazjum (nazywano je też Seminarium) i uczył się rysunku u W. Sandera. W 1821 r. wyjechał na zawsze z Oleśnicy (życiorys), W 1793 r. wielu mieszkańców Oleśnicy emigruje w poszukiwaniu pracy do Piotrkowa Trybunalskiego.
Ciekawy spis mieszkańców z ok. 1800 r, prenumerujących wydawnictwa wrocławskiej drukarni Baumana, w śród nich wielu urzędników książęcych z nazwą ich stanowisk. W 1804 r. rozpoczynają się na Śląsku szczepienia przeciwko ospie. W 1810 r. pojawił się pierwszy plan Oleśnicy sporządzony królewskiego kartografa Jungnickela, zgodnie z zarządzeniem królewskiego rządu we Wrocławiu z dnia 3 maja 1810 roku.
Oleśnica
w trakcie wojny z Napoleonem.
Po rozpoczęciu
wojny z Napoleonem - Oleśnicę opuszcza stacjonujący tutaj od 1796 r. Regiment
huzarów nr 3 pod dowództwem von Pletza. Wywołuje to niepokój w mieście. Niespodziewana,
druzgocąca klęska armii pruskiej, poniesiona w bitwach (m.in. pod Jeną) z wojskami
Napoleona w październiku 1806 r. umożliwiła marsz wojsk napoleońskich (IX armia
pod dowództwem księcia Hieronima Napoleona składająca się z koalicjantów Napoleona - dwóch dywizji bawarskich i jednej wirtemberskiej, łącznie 23 tys. żołnierzy i 48 dział) na Śląsk. 19.11.1806 r. Oleśnica
została zajęta. Co dziwne - zajął miasto 8-osobowy (!) patrol z bawarskiego
regimentu gen. von Heising Chervaurle, który po wejściu do Oleśnicy zażądał
aprowizacji.
Oleśnica została obsadzona przez wojska bawarskie. Nie doszło do żadnych znaczących
zniszczeń. Dowódca ich - francuski generał
Michel Marie Claparede (1770-1842, - późniejszy dowódca Legii Nadwiślańskiej) - stacjonował na zamku.
Przysyłał najpewniej do władz miasta i zarządu księstwa wymagania aprowizacyjne, obejmujące tony
jedzenia i hektolitry trunków.
(Przykład z Oławy - "dziennie 10000 porcji chleba 2 i 2/3 funtowego, 30 sztuk wołów polskich albo węgierskich, 3000 racji owsa po 2 miarki, 3000 wiązek siana po 19 funtów, 3000 wiązek słomy po 14 funtów, 25 funtów oleju, 1 centar krup, 1 centar cukru, 1 centar kawy, 30 kwart octu winnego, 3 tony soli, 1000 kwart wódki, 1000 kwart grochu, 4 beczki wina, 30 funtów masła, 2 centary tabaki do palenia, a dla kwatery głównej - 1 kopa jaj, 100 butelek dobrego wina, 10 półkorców owoców różnego gatunku, drób i 20 sztuk dziczyzny" wg. http://www.um.olawa.pl/index.php?iddb=napoleon).
Wojska okupacyjne prowadziły twardą politykę fiskalną, czym doprowadzali do biedy mieszkańców miast i wsi. Mieszkańcy wsi księstwa oleśnickiego musieli kwaterować przez kilka miesięcy oddziały wojska - dzienne utrzymanie jednego zołnierza kosztowało srednio 4 gute Groschen (4 dobre grosze). Dodatkowo uciążliwe było dostarczanie Francuzom podwód (wozów, koni i woźniców) i zaopatrywanie żołnierzy w płótno i obuwie. Wzbudzało to nienawiść do okupanta. Ci co odmawiali dostaw, płacenia podatków nierzadko stawali przed plutonem egzekucyjnym.
Książe był od 1806 r. jeńcem. Nie wiadomo kiedy wrócił do zamku w Szczodrem i zaczął przygotowywać się do walki z Napoleonem. W tym czasie, gdy na piętrach zamku oleśnickiego bawili się oficerowie napoleońscy - w piwnicach szyto mundury dla "czarnych huzarów" księcia (jeden z szwadronów czarnych huzarów księcia Wilhelma stacjonował okresowo w Oleśnicy już w 1797 r.). Książę aby mieć pieniądze na zaciąg wojska, uzyskuje pożyczkę pod zastaw części księstwa i sprzedaje zebrane jeszcze przez Wirtembergów różnorodne cenne zbiory zamkowe (np. W roku 1809 książę sprzedał Żydowi Beerelowi z Wrocławia zbiory przyrodniczo-archeologiczno-numizmatyczne Hermanna uzyskane w 1736 r.). Nie wiadomo dlaczego nie sprzedaje cennego zbioru książek. Książę wkrótce ucieka i przystępuje do walki z wojskami Napoleona (więcej), a potem razem ze swoim oddziałem trafia do Anglii. (Portret księcia niżej). Przed ucieczką jeszcze zamierzał nieudanie wskrzesić w księstwie Zakon Trupiej czaszki, zapoczątkowany przez Sylwiusza Nimroda Wirtemberga. Następstwem tego było umieszczenie na czapkach jego wojska embelematu trupiej czaszki.
 |
 |
Po podpisaniu pokoju w Tylży (07.07.1807 r.) zakończyła się wojna francusko-pruska. Po zapłacie kontrybucji Prus na rzecz Francji - 26 września 1808 r. - wojska napoleońskie zakończyły 20 listopada także okupację Oleśnicy. Wkład finansowy Oleśnicy do kontrybucji wyniósł 7500 Reichstalarów. Długi miasta powstałe podczas wojny wyniosły 14 861 Reichstalarów.
Nowy rozdział w historii miasta - powrót samorządności
Początek XIX wieku zapisał się w dziejach Oleśnicy pod znakiem licznych reform przeprowadzonych w całych Prusach.
19.11.1808 r. król pruski
Fryderyk Wilhelm III ogłasza nową ordynację miejską (Ustawa o miastach). Powraca samorzadność miast ograniczona w 1742 r. Twierdzi się, że wówczas miasto będzie uwolnione od patrymonialnej zależności od książąt.
Odtąd władza książęca powinna być tylko tytularna. Jednak dalej książę oleśnicki zachował jakiś wpływ na władze miasta.
Zgodnie z ustawą - radnych wybierali mieszkańcy, ale tylko posiadający prawa miejskie. Dla ułatwienia wyborów miasto zostało podzielone na 6 okręgów (bezirk) - 4 okręgi wg nazw bram miejskich, okręg zamkowy oraz "pozostali". W każdym z nich istaniał stały lokal wyborczy (najczęściej sale hotelowe). Mieszkańcy wybierali swoich przedstawicieli corocznie. Ich kadencja trwała 3 lata, ale 1/3 rady zmieniała się co roku. Radni pełnili swoje funkcje honorowo. Comiesięcznym obradom towarzyszył przewodniczący rady (pierwszym był dyrektor "seminarium" Carl Ehrenfried Guenther) oraz sekretarz. Radni reprezentowali mieszkańców, troszczyli się o racjonalne użycie majątku miejskiego, uchwalali finanse miasta oraz ustalali sprawiedliwe dzielenie obciążeń na mieszkańców. W 1809 roku ustawa weszła w życie, lecz nie wiadomo czy wybory się odbyły. Spośród radnych wyłaniano organ władzy wykonawczej Magistrat. Rada powinna wybrać burmistrza i członków magistratu na okres 12 lat, były to funkcje płatne. Burmistrza powinna zatwierdzić Rejencja wrocławska - jeśli nie miał kwalifikacji - nie zatwierdzała. Wówczas należało dokonać ponownych wyborów. Nie wiadomo dlaczego w Oleśnicy początkowo istniała samorządność w ograniczonej formie - bez burmistrza, z 10 senatorami i wójtem. Czy to znaczyło, że nie wybrano burmistrza, czy wybrano go, a rejencja nie zatwierdziła? W 1820 r. wspomina się burmistrza Gebauera - może jest to pierwszy burmistrz samorządnej Oleśnicy?
Ordynacja miejska odbierała miastom uprawnienia policyjne i sądownicze. Sąd miejski musiał przekształcić się w królewski, ale był na utrzymaniu miasta. Miasto musiało wybudować budynki dla sądu, policji więzienia, szkoły itp. i wypłacać z podatków pensje urzędnikom oraz emerytury i renty byłych urzędników. Przykładowe wysokości pensji urzędników (na podstawie Ziębic) - prezes sądu otrzymywał 1000 talarów rocznie, sędzia - 800, burmistrz - 500, skarbnik miejski - 200, kancelista - 180, proboszcz - 200, pastor - 80, lekarz miejski - 20, kominiarz - 90, strażnik nocny - 96.
Duże znaczenie dla finansów miasta miały podatki, które ujednoliciło w całych Prusach rozporządzenie z 27.10.1810 r. Po 1821 r. podatki te były następujące:
Magistrat był nadzorowany także przez państwo, poprzez osobę landrata powiatowego. Rada miejska wzięła na siebie obowiązek wyprowadzenia miasta z kryzysu wojennego. Miasto powoli zaczęło się odradzać i okres ten trwał do 1812 r.
30 października 1810 r. nastąpiła sekularyzacja dóbr kościelnych - zlikwidowano klasztory i zakony. Uzyskane pieniądze miały zrekompensować długi powstałe w wojnie z Francją. Wówczas Oleśniczka, Kątna i Brzezia Łąka jako dobra klasztoru Najświętszej Maryi Panny na Piasku przeszły na własność skarbu pruskiego. Wsie te zatem kupił zarząd księstwa brunszwicko-oleśnickiego. Nie wiem, co z pozostałymi 9. wsiami będącymi własnością innych klasztorów i kościoła katolickiego np. Solniki Małe i Duże, Lucień.
7 września 1811 r. pojawia się edykt królewski wprowadzający wolność wykonywania zawodu i handlu, znoszący m.in. średniowieczny system cechowy i jego przywileje. Znika też stary przywilej browarniczy. Od tego czasu rzemieślnik wykupuje jedynie odpowiednie zezwolenie na policji i płaci podatek przemysłowy. Nie musi też handlować w rynku na straganach. Może przenieść się do budynków przyrynkowych i tam założyć sklep. Sprzyja to rozwojowi handlu i rzemiosła. Od tego czasu - pojawiają się w Oleśnickich budynkach sklepy i okna wystawowe. Bogaci kupcy przeznaczają na handel całe domy - powstają w Oleśnicy małe domy towarowe.
Dzięki istnieniu ogrodów książęcych pojawia się w księstwie wielu znakomitych ogrodników. Jeden z nich - Liebig z Oleśnicy dostarcza w 1811 r. do założonego wówczas Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego 427 roślin, które stanowiły zalążek uniwersyteckiej kolekcji botanicznej (wg T. Łambuckiego).
Po wojnach napoleońskich, przeprowadzono w Niemczech reformę pieniężną. Zlikwidowano dobre grosze, krajcary, groszyki (greszle), trojaki, denary i inną drobną monetę. Odtąd 1 talar równał się 30 srebrnym groszom (sgr), natomiast 1 sgr = 12 fenigom.
W ramach reformy rolnej, na gruntach miasta mogły powstać prywatne folwarki i gospodarstwa, które płaciły czynsz dzierżawny miastu. Do miasta, oprócz folwarku miejskiego, należy wieś (folwark?) Swierze.
W czasach pruskich za pomocą władz administracyjnych i kościelnych prowadzono zdecydowaną politykę germanizacyjną. Już w 1798 r. w kościołach ewangelickich Księstwa oleśnickiego wprowadza się ograniczenia używania języka polskiego - polskie kazania mogą być wygłaszane w kościołach co 14 dni. Od 1809 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych domagało się od Konsystoriatów likwidacji kazań w językach: polskim, czeskim i serbołużyckim. Superintendent Kościoła Ewangelickiego Fryderyk Gottlieb ulega w końcu naciskom i w 1821 r. wydaje zakaz głoszenia kazań w kościołach księstwa oleśnickiego w języku polskim.
Po rozbiorze Polski powiększa się w składzie mieszkańców Prus procentowy udział Żydów. Dlatego m.in. 11 marca 1812 r. wprowadzono edykt emancypacyjny, który zrównywał w prawach Żydów. Stali się oni pełnoprawnymi obywatelami Królestwa Pruskiego. Dokument ten zezwalał osiedlać się oraz tworzyć gminy wyznaniowe. Judaizm został zrównany w prawach z wyznaniami chrześcijańskimi. Nastąpiło równouprawnienie Żydów w handlu i dostępie do urzędów (pod warunkiem przyjęcia nazwiska i używania niemieckiego języka w dokumentach). Żydzi stają się równoprawnymi mieszkańcami miasta i szybko zajmują znaczące pozycje w handlu i bankowości. Mieli równiez prawo być wybierani do Rady Miasta. W 1817 r. powstaje pierwszy dom modlitwy. Cmentarz żydowski pojawia się (ul. Leśna) w 1823 r. (wzmiankowany był w 1823 i 1840 r.). W 1840 r. wybudowano nową synagogę. W 1782 r. żyło w Oleśnicy 19, a w 1845 r. - 121 wyznawców judaizmu. Potem szybko ich ilość wzrasta, także dzięki "polskim" Żydom z Wielkopolski.
W 1812 r. na terenie księstwa tworzono pruski korpus pod dowodztwem generał-majora Friedricha Emila Ferdinanda Heinricha von Kleist, który miał wspierać Napoleona w wojnie przeciwko Rosji (był to jeden z nielicznych przypadaków, gdy wojska pruskie współdziałały z wojskami księstwa warszawskiego). Pod koniec grudnia 1812 r. i na początku 1813 r. pokonani Francuzi rozpoczęli wycofywać się przez Oleśnicę. Oleśnica i inne okoliczne miasta stały się wielkimi szpitalami. Zajęte zostały wszelkie domy a nawet kościoły. Pojawiały się epidemie tyfusu. Nie wiadomo, gdzie były chowane jego ofiary.
Klęskę Napoleona wykorzystały Prusy - odstąpiły od swej 5-letniej neutralności i 17.03. 1813 r. po apelu króla Fryderyka Wilhelma III rozpoczęły walkę (razem z nowym sojusznikiem - Rosją) z "francuskim tyranem". Dwa dni wcześniej doszło do spotkania króla Prus z carem w Oleśnicy. Już w marcu wyrusza do walki stacjonujący w Oleśnicy szwadron Wschodniopruskiego Regimentu Kirasjerów pod dowodztwem pułkownika von Tarnowskiego. Odbyło się to przy dźwiękach dzwonów i entuzjazmu mieszkańców mających dość okupacji wojsk napoleońskich. Zgodnie z przyjętymi ustaleniami powiat oleśnicki musiał wystawić na własny koszt batalion piechoty i eskadron kawalerii. Wystawia w maju 1813 r. dwa bataliony Landwehry wchodzące w skład 13 i 6 Śląskich Pułków Landwehry (piechoty), które wchodziły w skład I Korpusu Pruskiego. Bataliony te składały się z osób nadających się do noszenia broni (mężczyźni od 17 do 40). Z tego miasto Oleśnica wystawia 46 żołnierzy, na wyposażenie których składają się mieszkańcy. Zgłosiło się zbyt dużo ochotników, co skutkowała nieodborem pracowników w powiecie.
Po wycofaniu się wojsk napoleońskich ponownie zaczęły się zakwaterowania i przemarsze wojsk, ale tym razem pruskich, a głównie ich sojuszników - Rosjan (ci z kolei żądali w ramach aprowizacji więcej wódki i ogórków). W Oleśnicy we wrześniu 1813 r. stacjonuje dowódca rosyjskiego korpusu gen. Benningsen. Przynosi to dalsze obciążenia budżetu miasta. 24 maja 1814 roku powrócił do Oleśnicy z Anglii książe Wilhelm. Zatem rusza do dalszych walk. Ginie w bitwie pod Quatre-Bras (Belgia) 16/17 czerwca 1815 r.
Moneta talarowa wybita pośmiertnie w 1815 r.. Na niej nie wspomniano o tytulaturze oleśnickiej.
Także nie pokazano herbu oleśnickiego, chociaż tytyłował się księciem brunszwicko-oleśnickim. Ebay.de
Śmierć księcia
W walce tej straty były z obu stron bardzo wysokie. Francuzi musieli w końcu ustąpić. Książę brunszwicki Fryderyk Wilhelm stojąc ze swoimi oddziałami przy drodze postanowił częścią sił rozwinąć powodzenie angielskiej piechoty. Regiment czarnych huzarów brunszwickich i szwadron ułanów ruszyły do szarży. Idące kłusem szwadrony przeszły łagodnie w galop i gwałtownie uderzyły na Francuzów.
Tutaj jednak spotkał ich tragiczny zawód. Francuzi, choć w odwrocie, nie mieli zamiaru pójść pod szable. Kilka równych salw ostudziło zapędy brunszwickich jeźdźców. Huzarzy i ułani tracąc około sześćdziesięciu ludzi cofnęli się, a widząc nadciągających kirasjerów francuskich poszli w rozsypkę. Nieudany atak jazdy ściągnął gwałtowny ogień artylerii francuskiej na grupę, w której znajdował się książę brunszwicki. Piechurzy rozpoczęli odwrót, a karne dotąd bataliony straciły spoistość i w popłochu rzuciły się do ucieczki.
Nie pomogły nawoływania bohaterskiego księcia, który w chwilę potem otrzymał śmiertelną ranę. Znajdujący się blisko mjr von Wachholtz wraz z kilkoma oficerami odniósł ciężko rannego spod ostrzału, ale nim złożyli go na ziemi, już nie żył. Płk Olfermann chcąc osłonić odwrót resztek piechoty rzucił do szarży pozbieranych ułanów brunszwickich, ale ci na widok lansjerów francuskich rozpierzchli się na wszystkie strony. (źródło: http://napoleon.org.pl/stodni/qua.php).
Po jego śmierci (sarkofag księcia umieszczono w brunszwickiej katedrze Po renowacji) księstwo oleśnickie przeszło we wspólne posiadanie jego dwóch synów (po osiągnięciu pełnoletności) Karola i Wilhelma. Ostatecznie w 1831 r. księstwo obejmuje młodszy brat Wilhelm August. Lepiej czuł się w Brunszwiku i tam głównie przebywał. Jeśli odwiedzał Dolny Śląsk - udawał się do pałacu w Szczodrem, który od 1844 planował przebudować. Pałac stanowił tylko miejsce odpoczynku, stąd udawał się na polowania. Oleśnicy nigdy nie odwiedził i nie interesował go los oleśnickiej części jego władztwa. Także mieszkańcy nie czuli się z nim związani. Zmarł bezdzietnie w 1884 r.
 |
 |
Książę Karol
(1804-1873). Wikipedia |
Książę Wilhelm August
(1806-1884). Wikipedia |
W tym okresie powstała w Oleśnicy loża wolnomularska o nazwie "Wilhelm zur gekrönten Säule", czyli "Wilhelm pod ukoronowaną kolumną. Nazwa ta była związana z księciem Wilhelmem i Kolumną Złotych Godów. O tym, że oboje książeta (Karol i Wilhelm) wspominali o swoim oleśnickim księstwie, świadczy m.in. ich wspólny exlibris zamieszczany na nowych księgach w bibliotece książęcej. Książę Wilhelm był właścicielem dóbr dobrodzieńskich w których powstało kilka hut, produkujących w połowie XIX żeliwo.
Oleśnica po okresie
wojny z Napoleonem
Przez cały 1815 rok, przez
miasto maszerują tysiące rosyjskich żołnierzy wracających do swojej ojczyzny.
W dniu 18 stycznia 1816 roku, Oleśnica obchodziła uroczyście "Święto Pokoju" (podpisanie pokoju pomiędzy królem Prus i Francji). Odbyły się przemarsze, wspólne biesiadowanie, sadzenie drzew, uroczystości kościelne itp. 2 marca 1816 r. wraca do Oleśnicy 6 Śląski regiment Landwehry pod dowodztwem
majora Zimmermanna, którego drugi batalion składał się z osób zamieszkujących
powiat oleśnicki. Ten regiment został w Oleśnicy zdemobilizowany. Wraca też
Regiment kirasjerów i pozostaje pod nową nazwą "Huzarów" do 1850 roku.
Następne lata pokoju przyniosły dalsze obciążenia finansowe mieszkańców Oleśnicy. Miasto musiała płacić rocznie 1600 talarów do kasy Wrocławia, jako podatek na jego odbudowę po zniszczeniach podczas oblężenia w 1806/1807 r. Nastaje czas spłacania długów i powracania do normalnego pokojowego życia.
Po 1815 podupadło dobrze prosperujące wcześniej sukiennictwo. Powodem było wprowadzenie przez Rosję w 1815 roku ceł na import wyrobów sukienniczych. Spowodowało to wzrost nastrojów antyrosyjskich w mieście, które wyrażano wielokrotnie w XIX w., szczególnie w 1848 r.
W 1815 r. rozpoczęto przeprowadzanie nowego podziału administracyjnego Prus. Państwo podzielono na prowincje, regencje, powiaty, okręgi wójtowskie i gminy jednostkowe. Powiat oleśnicki znalazł się w prowincji dolnośląskiej, regencji wrocławskiej. Jednocześnie nastąpiły zmiany organizacje powiatów [2] i jego korekcje, w stosunku do ustalonych w 1741 r. Na czele powiatu stał Landrat wybierany z właścicieli ziemskich. Nie znamy óczesnego miejsca (budynku) jego urzędowania. W ramach powiatu powinno istnieć więzienie i sąd. Porządku w powiecie pilnowali żandarmi konni. W 1818 r. od powiatu oleśnickiego odłączono Międzybórz z 22 wioskami. Celem zmian miało być wyrównywanie powierzchni powiatów.
W 1815 roku władze kościelne zadecydowały o wybudowaniu organów w kościele cmentarnym (Begräbniskirche) pod wezwaniem św. Mikołaja [20]. Ponieważ wówczas nie istniał w Oleśnicy żaden warsztat organmistrzowski zleconą pracę wykonał wrocławski budowniczy Johann Gottlieb Beniamin Engler (1775-1829) - syn Gottlieba Beniamina, pracującego w Oleśnicy pod koniec XVIII wieku. Koszt instrumentu wyniósł 390 talarów. Organmistrzowi oraz jego ludziom zapewniono ponadto bezpłatny wikt i kwaterunek [20].
W maju 1816 r. w państwie pruskim wprowadzono przepisy, zgodnie z którymi w miastach powiatowych powstają Urzędy Miar. Nic nie wiemy o oleśnickim urzędzie. Legalizowały one odpłatnie miary i wagi oraz sprzedawały nowe. Zyski odprowadzały do Kamery. Wzorem inych miast - na ratuszu mógł zostać umieszczony wzorzec miar długości, względem którego nabywcy towarów mogli dokonać sprawdzenia uczciwości sprzedawcy.
Po 1816 r. w związku z powojennym rozprężeniem - organizowano raz w roku w miastach i wsiach tzw. Wizytacje Krajowe, celem których miało być wyłapanie osób niepożądanych (złodzieje, żebracy, włóczęgi). Po 1853 r. "wizytacji" nie kontynuowano, gdyż sprawna policja była w stanie objąć ich kontrolą.
W 1820-23 r. zaczyna funkcjonować cmentarz miejski przy obecnej ul. Wojska Polskiego. W 1823 r. wybudowano jeszcze istniejącą bramę cmentarną. Straciły rację bytu kościoły grzebalne św. Anny i św. Mikołaja. Kościól św. Anny został rozebrany, a św. Mikołaja zamieniono na przytułek. Wówczas zlikwidowano również cmentarze przy pozostałych świątyniach oraz przy tzw. szpitalu św. Wawrzyńca. Na miejscu tego ostatniego obiektu znacznie wcześniej istniał kościółek p.w. św. Wawrzyńca, który został zniszczony podczas wojny trzydziestoletniej.
Kościół św. Anny rozebrany w 1823-1825 r. Kościól św. Mikołaja zamieniony na szpital.
Rysunki F.B. Wernera
W 1822-23 r. szkoły przykościelne przechodzą na własność państwa. W Oleśnicy byłe Gymasium illustre przechodzi pod nadzór władz oświatowych we Wrocławium. W tym czasie w mieście było 6 kościołów, 23 budowle publiczne, 532 domy prywatne i 4.960 mieszkańców.
12-13 kwietnia 1822 r. spłonęło 18 domów na Mariengasse (ul. Matejki) koło drukarni książęcej.
23 września płonie mały lazaret. 22-23.03.1823 r. płonie Ratusz z wieżą i 82 domy w mieście - 300 rodzin traci dach nad głową. Ponowny niewielki pożar powstaje 4.05.1824 r. (spłonęły - słodownia i 3 posesje).
Sieć połączeń drogowych Oleśnicy wg mapy z 1824 roku pokazano z lewej (kliknij, aby powiększyć).
W 1824 r. rozpoczęto szybką odbudowę ratusza miejskiego. W następstwie remontu niezależne budynki (tzw. część północna i południowa) zostały połączone tylko frontonami (miało to być jakoby w 1826 roku). Odbudowa ratusza pochłonęła 16.850 talarów.
Wg stanu na 1825 r. luteranie wraz z władzami miejskimi prowadzili następujące instytucje dobroczynne: Dom wdów po pastorach i nauczycielach (istniejący od 1683 r.); dom dla 10 ubogich mieszczan (od 1797 r.), który od 1821 r. był również szpitalikiem; Konwent (Convent) dla 10 wdów po mieszczanach (była to pozostałość po tzw. szpitalu św. Jerzego przy prepozyturze niegdyś kanoników regularnych laterańskich z wrocławskiego Piasku); Szpitale św. Mikołaja i św. Wawrzyńca, każdy dla 10 kobiet, a ponadto sierociniec z własną szkołą.
W 1800 r. Kamera Wrocławska nakłaniała miasta, nieposiadające oświetlenie - do jego założenia. W związku z dużymi kosztami, miasta opierały się, potem wojna temu przeszkodziła. Dlatego dopiero 3 sierpnia 1827 pojawiają się lampy oświetleniowe na olej. Nie wiadomo ile ich było.
W 1827 r. powstaje sejmik powiatowy (Kreistage), w skład którego weszli posiadacze dóbr rycerskich, przedstawiciele miast i reprezentanci wsi. Od 1847 r. przyznano im możliwość uchwalanie danin dla potrzeb powiatu.
W dniu 10 lutego 1827 roku powstaje Oleśnickie Towarzystwo Śpiewacze (Oelser Gesangverein), którego celem było publiczne wykonywanie dzieł wokalno - instrumentalnych. Powołano do życia chór mieszany, liczący w chwili założenia trzydziestu członków. Od 1859 r. towarzystwo miało stałą siedzibę w hotelu "Pod Złotym Orłem". Przez wiele lat propagowało najwybitniejsze utwory muzyczne przed oleśnicka publicznością.
W 1828 r. przez kilka miesięcy przebywa w Oleśnicy i w pałacu w Brzezince porucznik baron Henryk von Moltke. Przyszły feldmarszałek tworzy mapę okolic miasta. Przedstawiony wycinek jest elementem z tzw. mapy Ur-Messtischblätter obejmującej Prusy i pochodzi z Oelser Heimatblatt. W 1829 późniejszy pisarz Gustav Freytag przeprowadza się do Oleśnicy, aby uczęszczać do gimnazjum i spędzi tutaj cztery lata. We wspomnieniach bardzo serdecznie opisał swój młodzieńczy pobyt w Oleśnicy. W 1895 r. burmistrz R. Kallmann umieszcza płytę pamiątkową na frontonie domu Rynek 45, w którym mieszkał pisarz.
Powstająca w Oleśnicy nowa grupa społeczna - właściciele małych przedsiębiorstw i warsztatów, sklepikarze, urzędnicy, nauczyciele, lekarze, adwokaci itd.- chce korzystać z kultury, bawić się i odpoczywać poza zatłoczonym miastem - w parkach, nad rzekami i stawami. Dlatego powstają poza murami miejskimi tzw établissements, czyli kompleksy rekreacyjne, łączące w sobie restauracje, ogródki letnie, sale taneczne i widowiskowe. Jednym z największych jest powstały około 1810 - 1820 r. zajazd Elysium.
 |
 |
|---|---|
Elysium ok. 1860 r. z litografii A. Groegera. |
Elysium na początku XX w. Ebay.de |
W jego dużej sali koncertowej i letnim ogrodzie - orkiestry wojskowe huzarów, potem dragonów i jegrów rozpoczynają koncerty. Poziom ich jest bardzo wysoki. Pierwszy znany afisz o występie orkiestry pochodzi z 1837 r. W niektóre dni sala koncertowa była zamieniona na teatralną. Potem powstają inne tego rodzaju, choć mniejsze établissements. Niektóre z nich są bardziej oddalone od centrum miasta (Nowa Apteka przy Boguszycach), co powoduje, że rozrywkę łączy się ze spacerem. Często też picie piwa łączy się z obserwacją pięknych widoków (Bellevue).
Oprócz ogólnie trzech znanych hoteli (restauracji) w Rynku, już w 1827 r. znane są: Złota Gwiazda (Goldnen Stern) na Przedmieściu Wrocławskim (ob. ul. 3 Maja) i Miasto Brunszwik (Stadt Braunschweig) na Przedmieściu Trzebnickim (ob. ul. Wrocławska za Bramą Wrocławską). Obok Bramy Luizy (Namysłowskiej) znajdowała się kawiarnia (caffeehaus) z ogódkiem.
Wtedy już istniał Dom strzelecki (schiesshaus) przy ówczesnej Bramie Wrocławskiej (Oławskiej), obecnie budynek mieszkalny. Na końcu przedmieścia Luizy (okolice ob. ul. Wileńskiej) przy istniejącej wówczas strzelnicy wybudowano Dom Strzelecki. W 1830 r, wymieniany jest w mieście arsenał (przy ul. Arsenalnej) i magazyn prochu. Arsenał służył dla przechowywania uzbrojenia dla pułku powoływanego na wypadek wojny. Magazyn prochu mógł istnieć w którejś wieży miejskiej.
Jeszcze nie wiadomo kiedy i gdzie powstała Resursa Obywatelska, miejsce spotkań mieszkańców zainteresowanych także problemami społecznymi 
i politycznymi. Sądzić należy, że taka działalność nie podobała się władzom, bo prędko ucichła informacje o jej działaniu.
Od 1 stycznia 1834 do 1850 r. ukazuje się "Tygodnik Księstwa Oleśnickiego" (Wochenblatt für das Fürstentum Oels...) wydawany przez książęcą dworsko-miejską drukarnię w Oleśnicy A. Lugwiga. On był też początkowo redaktorem. Od 1848 r tę funkcję pełnił Gustav Adolph Rösler - portret z prawej (od 1844 r. nauczyciel niemieckiego i historii w oleśnickim gimnazjum), który spowodował radykalizację tygodnika - pojawiły się hasła demokratyczne, a nawet socjalistyczne. Tym samym Tygodnik miał wpływ na burzliwe wydarzenia Wiosny Ludów w Oleśnicy. Być może, dlatego tygodnik upadł, a może pomogło w tym nowe restrykcyjne prawo prasowe. W 1848 r. Rösler został wybrany z okręgu oleśnickiego do Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie. Niedługo za swoje poglądy trafił do więzienia i w końcu musiał emigrować do Anglii.
31 października 1834 roku powstało elitarne Stowarzyszenie Gospodarczo-Patriotyczne, skupiające właścicieli ziemskich. Jego celem miała być oświata rolnicza i podtrzymywanie pruskich tradycji patriotycznych. Z okazji "okrągłych" rocznic organizowano wystawy rolnicze. Szczególnie uroczyste było 50-lecie Stowarzyszenia w 1884 r., któremu towarzyszyło wybicie medalu.
W latach 1829-1830 książę Wilhelm założył w dobrach międzyborskich, w okolicach Sośni hutę żelaza.
Towarzystwo muzyczne "Liedertafel" powstało w Oleśnicy w 1835 roku, nawiązując do bogatej tradycji tego rodzaju chórów męskich w Niemczech. Głównym celem tych zespołów było uprawianie śpiewu podczas wspólnych biesiad, po których następowały potańcówki. Występy towarzystwa odbywały się raz w miesiącu.
W 1837 r. w mieście znajdują się: szkoła ewangelicka z 4-ma nauczycielami, szkoła katolicka z 2-ma nauczycielami, szkoła biedoty z 2-ma nauczycielami, szkoła żydowska z 1-ym nauczycielem. Miasto liczy 600 domów i 6 000 mieszkańców. Istnieje Dom Wdów dla 8 kobiet, Konwent wdowi, miejski dom dla biednych, dwa przytułki i sierociniec. Wymienia się drukarnię, teatr i dowództwo 2 Batalionu Landwehry. Istnieje już wówczas loża wolnomularska, a przy zamku - park w stylu angielskim i obok Bażanciarnia. W księstwie duże znaczenie miało 5 wsi: Smardzów z kuźnią miedzi (napędzną kołem wodnym) i młynem papierniczym; Spalice z kuźnią miedzi pokazywaną już na mapie Wredego z 1753 r., Brzezinka z pałacem Kospothów i galerią obrazów, Szczodre z letnim pałacem (Lustschloss) z salą widowiskową, Brzozowiec z pałacem książęcym.
Mieszkańcy Śląska, w tym i Oleśnicy, nie chcąc poddać się pruskiej unifikacji, zaczynają dostrzegać inność regionu i miasta, pojawił się patriotyzm lokalny i pojęcie małej ojczyzny. Oleśniczanie zaczęli się interesować przeszłością miasta i zabytkami. Naprzeciw temu wyszedł wydawca i artysta Adolf Groeger, który rysował ilustracje zabytkowych budowli, widoki miasta i herby. Wydano wtedy w Oleśnicy, w drukarni książęcej nową olsnographię - opis księstwa za czasów książąt brunszwicko-oleśnickich.
W latach trzydziestych XIX wieku powstało w Oleśnicy amatorskie Towarzystwo Teatralne "Harmonia", którego celem było organizowanie sporadycznych przedstawień teatralnych, połączonych z działalnością charytatywną. Stała siedziba zespołu, w której odbywały się przedstawienia mieściła się w budynku oleśnickiej Strzelnicy (Schießhaus).
Po 1840 r. rozpoczęto brukowanie miasta (prawdziwą kostką brukową dopiero po 1895 r.). W tym czasie na Śląsku panowała drożyzna. Z tej okazji wybito nawet medale.
W latach czterdziestych XIX w. w sali zajazdu "Pod Błękitnym Jeleniem" mieszczącym sie w rynku, odbywały się koncerty orkiestr, spiewaków i aktorów.
W 1845 r. w Oleśnicę odwiedził poeta romantyczny, pisarz, aktor i reżyser teatralny Karl von Holtei. Mieszkał domu przy ob. ul. Kościelnej 13 (budynek dalej istnieje) u swojej rodziny przez kilka miesięcy. Póżniej (ok. 1895 r.) na frontonie domu umieszczono tablicę pamiątkową jemu poświęconą.
W 1846/1847 - W kościele ewangelickim udzielono ślubu 84. parom,
chrztu udzielono 324. dzieciom, w tym 166. chłopcom i 158. dziewczynkom, w tym 5. bliźniakom.
Umarło 5 dzieci bez chrztu. Stwierdzono 45 nieślubnych dzieci, w tym 22. chłopców, 23. dziewczyn.
Umarło 267 osób, w tym 140 mężczyzn, 127 kobiet, 3 osoby popełniły samobójstwo.
W 1847 r. z Oleśnicy wyjechał zegarmistrz Gustaw Becker (ur. 2 maja 1819., zm. 1885 r.), który zapoczątkował w Swiebodzicach
rozwój fabryk zegarów znanych w całym świecie. G. Becker był synem jakoby muzykanta na dworze książąt brunszwicko-oleśnickich. Ojciec zmarł w 1825 r. i trud utrzymania 6-cio letniego Gustawa spadł na matkę. Po skończeniu szkoły elementarnej zdobywał fach u zegarmistrza C.G. Kulbe, mającego swój zakład obok rynku oleśnickiego. Kulbowie budowali duże zegary wieżowe już w 1780 r. Gustaw zdał egzamin na czeladnika w wieku 20 lat (ok. 1839 r.). Potem wyjechał na 6 lat w podróż czeladniczą - w celu zdobycia doświadczenia. Po powrocie dalej musiał być jeszcze czeladnikiem przez dwa lata w warsztatach oleśnickich. Wtedy ożenił się w 1845 r. z córką właściciela oleśnickiego zajazdu. W 1847 r. uzyskał tytuł mistrza w Oleśnicy, wykonując jako majstersztyk zapewne zegar. Wtedy wyjechał do Swiebodzic z planem stworzenia fabryki zegarów, bo była tam tania siła robocza [21].
W 1850 wspomina się burmistrza M.F. Vogta wydawcę książki zawierającej nową ordynację miejską. W 1849 r. mistrz dekarski F. Terpe naprawił gałkę na wieży kościoła w Pokoju i z tej okazji wygłosił napisany przez siebie wiersz.
Zamek w Szczodrem w 1855 r. Litografia Adolfa Groegera z Oleśnicy [22]
W latach 1851-1867 książę znacznie rozbudowuje pałac w Szczodrem. Do istniejącego pałacu (który zmodernizował) dodał z lewej i prawej dwa skrzydła, które wydłużyły fasadę pałacu do 100 m. Jednocześnie zburzono 4 oddzielne budynki wybudowane przed 1805 r. Nastepnie dodał jeszcze dwa skrzydła mające długość po 50 m [22]. Projektował je architekt książęcy Carl Wolf, bazując na architekturze angielskich zamków. Dlatego zamek w Szczodrem nazywano Śląskim Windsorem. Również w 1852 r. wydbudował w miescowości Sośnie (dobra Międzyborskie) pałacyk myśliwski Moja Wola. Stanowił on bazę wielkich polowań księcia. Istnieje do dziś, ale stan jego pogarsza się.
W 1850 r. Oleśnica staje
się miastem garnizonowym. Do miasta przybywa i stacjonuje przez 10 lat Regiment
huzarów Nr 4. Po 1860 roku do miasta przybywa Regiment dragonów, sześć lat (1860-66)
stacjonuje w mieście batalion piechoty, a w 1873 r. przybywa Batalion jegrów.
Po 1871 roku rozpoczęto budowę koszar. W 1872-1873 r. wybudowano w mieście koszary dla sztabu i 1. eskadronu Regimentu
Dragonów nr 8 przy ob. ul. Lwowskiej i w 1876 dla
Batalionu Jegrów nr 6. Ponad 13 % ludności miasta stanowią wojskowi. W 1858
r. miasto liczy 6 482 
mieszkańców. Dowódca garnizonu miał duże uprawnienia, mógł nawet aresztować nieudolnych urzędników miejskich. Zapewne istnienie odwachu (aresztu) w Ratuszu zwiększało ich zapał do pracy.
W Oleśnicy rozwija się życie muzyczne - powstają Towarzystwa śpiewacze - męskie i żeńskie. Jednemu z nich poświęcono jubileuszowa odznakę. Na niej figuruje napis MANN. GES. VER. OELS/SCHL. 1851 - w rozwinięciu: Mannes Gesang Verein Oels/Schlesien 1851 czyli Męskie Towarzystwo Śpiewacze w Oleśnicy na Śląsku 1851 (rozpoznanie odznaki i tłumaczenia dokonał Marcin Dziedzic). Podana data dotyczy powstania towarzystwa. Odznakę wykonano we Wroclawiu, najpewniej w okresie późniejszym. Widoczny jest na niej błąd w herbie Oleśnicy - orzeł ma głowę zwróconą w lewo (heraldycznie) - czyli odwrotnie niż na istniejących herbach. Odznaka jest własnością oleśnickiego kolekcjonera J. K.
W 1853 r. w Królestwie Pruskim weszła w życie nowa ustawa o miastach, zgodnie z którą, organem wykonawczym w nich był zarząd, a jego działalnością kierował burmistrz, wybierany na 12 lat spośród ubiegających się o to stanowisko kandydatów. Zniesiono niedemokratyczne podziały wśród mieszczaństwa. Dzięki temu zwiekszyła się ilość wyborców o pokaźną grupę pracowników najemnych. W 1856 roku podpisuje się pod ogłoszeniem prasowym Niecksch - bürgermeister.
Wg spisu z 3 grudnia 1855 r. w Oleśnicy mieszkało 6482 mieszkańców, z tego 5572 ewangelików, 746 katolików i 164 żydów. W mieście było 4 budynki szkolne, 7 fabrycznych, 445 domów mieszkalnych, 665 szop i komórek, wszystkich 1140.
1. stycznia 1856 roku ukazuje się w oficynie A. Ludwig pierwszy numer czasopisma Intelligenzblatt für die Städte Oels, Bernstadt, Juliusburg, Hunsfeld und Festenberg Wydawano je co drugi dzień do końca roku 1859 r.
1856 r. - prasa oleśnicka opisuje spotkania poświęcone budowie szosy Oleśnica-Syców-Kępno i Oleśnica-Namysłów. Również w tym czasie odbywają się w Oleśnicy spotkania przedstawicieli wielu powiatów Górnego i Dolnego Śląska poświęconych budowie linii kolejowej łączącej te ziemie. W tym czasie działa w Spalicach cegielnia książęca. Magistrat tworzyli: Niecksch - burmistrz, członkowie: v. Kracker, Sachs, Deutschmann, Fritz, Beck.
Wydawca A. Ludwig podaje, że 1 stycznia 1857 wznawia druk Tygodnik Księstwa Oleśnickiego" (Wochenblatt für das Fürstentum Oels...).
Około 1858 roku powstaje Towarzystwo Teatralne "Thalia", które obok działającego od kilkudziesięciu lat Towarzystwa "Harmonia", wystawiają amatorsko sztuki teatralne w budynku Elysium (Thalia) i budynku Domu Strzeleckiego lub Strzelnicy (Harmonia).
W 1859 r. burmistrzem zostaje nieznany z imienia Mappes i pełni swoją funkcję przez dwie 12-letnie kadencje (do 1883 r.).
W 1860 r. zmodernizowano byłe Gymnasium illustre stojące przy ul. Wrocławskiej (wybudowane w 1768 r. po pożarze z 1730 r.) poprzez dobudowanie kolejnego piętra.
Na początku lat sześćdziesiątych, największy sklep księgarsko-papierniczy w mieście otworzyła spółka "Birkenstock und Grüneberger". Ok. 1870 r. księgarnia ta działa pod nazwą "Grüneberger und Co." przy Rynek 50 (róg ul. 3 Maja).
W marcu 1959 r. zaczyna sie ukazywać w oficynie A. Ludwiga gazeta dla wszystkich stanów Lokomotive am Rechten Oderufe, zastępująca czasopismo Intelligenzblatt ... Czwartego stycznia 1862 roku pojawia się 1. numer czasopisma Lokomotive an der Oder, początkowo wychodzi co drugi dzień, a potem codziennie, aż do (z przerwami) 19 stycznia 1945 r.
W 1862 r. istnieje jeszcze Brama Luizy (b. Namysłowska i b. Bydlęca) i przy niej długi most Luizy (nad rzeką Oleśnicą), czyli dawne przedbramie. Na jego rogatkach (wieżyczki obronne) i w domach dobudowanych do murów przedbramia mieszkają rzemieślnicy.
W 1863 r. w mieście mieszkało
6497 osób i 861 żołnierzy. Miasto
liczyło 1135 budynków, w tym - 186 domów mieszkalnych, 7 budynków fabrycznych
i 642 komórek i przybudówek. Oddzielny okręg zamkowy miał 141 mieszkańców. Nie podlegał pod magistrat, miał własny sąd patrymonialny i był osobno uwidaczniany w statystykach.
Spis wpływowych mieszkańców z 1862 r. Wg L.a.d.O 1862
Powierzchnia powiatu wynosiła 49 159 ha. Mieszkańcy powiatu: 61 295 osób, z tego 53 443 to ewangelicy, 7319 katolicy, 4 bezwyznianowcy i 529 Żydów: Z tego 29 182 mężczyzn i 32 113 kobiet. Powiat obejmował 4 miasta, 128 wsi, 47 folwarków, 19 kolonii i 5 zakładów przemysłowych.
Wszyscy pracownicy księstwa noszą uniformy z guzikami z herbem ksiestwa brunszwicko-oleśnickiego i niekiedy z napisem w jakim zarządzie księstwa są zatrudnieni
Rzemiosło oleśnickie w 1863 r.: Piekarze: 10 mistrzów, 17 czeladników i praktykantów; Garbarze: 3 mistrzów, 10 czeladników i praktykantów; Cieśle: 2 mistrzów, 70 czeladników i praktykantów; Bednarze: 9 mistrzów, 10 czeladników i praktykantów; Tokarze: 4 Majstrów, 2 czeladników; Szewcy: 95 mistrzów, 139 czeladników i praktykantów (największa grupa!); Stolarze: 18 mistrzów, 10 czeladników i praktykantów; grupa trudna do odczytania licząca: 24 mistrzów, 28 czeladników i praktykantów; Kowale: 9 mistrzów, 15 czeladników i praktykantów; Ślusarze: 7 mistrzów, 11 czeladników i praktykantów; Kołodzieje: 8 mistrzów; Kuśnierze: 8 mistrzów, 4 czeladników i praktykantów; Siodlarze: 23 czeladników i praktykantów; Murarze: 4 mistrzów, 42 czeladników i praktykantów; Rzeźnicy: 12 mistrzów, 16 czeladników i praktykantów. Przeciętny ich zarobek wynosił 7 srebrnych groszy na dzień.
W latach 1830, 1837, 1849, 1863 w mieście grasuje zaraza (cholera, tyfus). 25 lipca 1849 r. magistrat informuje, że od "wybuchu azjatyckiej cholery" w mieście chorowało 38 osób. Z tego 26 zmarło, 5 wyzdrowiało i 7 w dalszym ciągu się leczy. Chowano zmarłych na "cmentarzach morowych" pomiędzy Dobrzeniem a Jaksonowicami. Walka z cholerą polegała na odkażaniu domów i mieszkań przy pomocy ałunu i chlorku bielącego.
W 1860 r. wzmiankuje się więzienie w Oleśnicy. Nic nie wiadomo o dacie jego wybudowania (1741, 1818?) ani miejscu rozmieszczenia. Być może istniało przy sądzie umieszczonym przy ob. ul. Lwowskiej.
12 lipca 1862 powstał Męski Związek Turnerski (Männer Turn Verein), mający na celu hartowanie ciała i ducha poprzez ćwiczenia sportowe, głównie gimnastyczne. Prekursorem tego ruchu był Friedrich Ludwig Jahn (1778 - 1852). Pierwsze zalążki ruchu powstały już w 1811 r., a w Oleśnicy w 1846 r. Członkowie ruchu sprzyjali budowie placów ćwiczeń, boisk, pływalń i sal gimnastycznych.
W 1866 r. rozpoczyna się wojna prusko-austriacka. Po raz pierwszy użyto wówczas pociągów do przemieszczania wojsk i telegrafu do łączności. W wojnie tej biorą udział wojska garnizonu oleśnickiego. Regiment Dragonów nr 8 wsławia się w bitwie pod Nachod i stąd nowa nazwa ulicy Nachodstrasse (obecna Lwowska).
Dla bardziej już nowoczesnego rozwoju miasta ważny był rok 1868. Wtedy to Kolej Prawego Brzegu Odry (ROU) uruchomiła linię kolejową na prawym brzegu Odry: Wrocław - Oleśnica - Kluczbork i wybudowała dworzec w Oleśnicy (28.05.1868 r.). W mieście przy Gartenstrasse miała swą siedzibę dyrekcja tej kolei. Wcześniej odbywano na tych trasach podróże pocztowym dyliżansem niżej pokazanym. Na trasie Oleśnica-Wrocław już w 1856 r. zaczęły kursować prywatne konne omnibusy.
Pocztowy dyliżans. Z O.H. nr 4/91
W tym też roku zniesiono trzy dawne bramy miejskie z tych stron, gdzie miasto rozwijało się szerzej. Została tylko brama Wrocławska, gdyż w tym kierunku, ze względu na podmokły teren (dawne bagna) nie można było rozwijać większego budownictwa (ponadto sprzeciwił się jej rozebraniu w 1866 przyszły cesarz Fryderyk III). Miasto wtedy jakby wyszło ze średniowiecza.
W 1867 r. radnym miejskim jest Bielschowsky - członek gminy żydowskiej i potentat gospodarczo-finansowy Oleśnicy - właściciel banku, młynów i sklepów. W wybudowanym w 1868 r. budynku dworca kolejowego odbywają się koncerty muzyczne.
Oleśnica
w Cesarstwie Niemieckim
W wyniku wojny
prusko-francuskiej (1870-71 r.) i olbrzymiego odszkodowania jakie zapłaciła Francja
- nastąpił szybki rozwój Cesarstwa Niemieckiego, które zostało proklamowane
18 stycznia 1871 r. w Wersalu. Cesarstwo to dobrowolny związek dwudziestu pięciu
władców i ciał rządzących (liczył 4 królów, 8 książąt z dynastii królewskich,
6 wielkich książąt i 4 książąt z rodów arystokratycznych oraz 3 senaty wolnych
miast). Król Prus Wilhelm I przywdział płaszcz cesarski.
Do 1872 r. Oleśnica otrzymała połączenia szosowe z większymi miastami śląskimi. 10.11.1871 r. wybudowano odcinek linii kolejowej Oleśnica - Syców (w 1872 r. przedłużona do Wilhelmbruck - Podzamcze). W 1871 r. otwarto także jednotorową linię kolejową w kierunku na Milicz i dalej na Gniezno.
W 1873 roku wzniesiono Kolumnę Zwycięstwa dla uczczenia zwycięstwa Niemiec nad Francją. Jest ona także związana z udziałem wojsk garnizonu oleśnickiego w tych walkach. Epitafium poświęcone żołnierzom, którzy zginęli na tej wojnie oraz wojnie z 1866 umieszczono przy ołtarzu kościoła zamkowego.
W 1874 r. powstają okręgi urzędowe (Amtsbezirk) i istnieją do 1920 r. Wtedy w statystykach pojawia się obok Oleśnicy oddzielny okręg zamkowy. We wsiach zostaje wydzielony gutsbezirk, czyli majątek pański (rycerski). Sytuacja ta trwa do 1929 r., ale oddzielne okręgi leśne i stawowe istnieją do 1945 r.
W 1874 r. z istniejących 95 warsztatów obuwniczych wybija się mała fabryczka obuwia Gustawa Klemma, która na przełomie wieku stała się największą fabryką w Oleśnicy.
W 1874 r. na mocy ustawy wprowadzono w mieście obowiązek zawierania świeckich ślubów cywilnych oraz rejestracji urodzeń, małżeństw, rozwodów i zgonów w urzędzie państwowym.
W 1870-1890 r. oprócz Elysium i Domu Strzeleckiego, miejscem letnich koncertów operetkowych jest ogródek kawiarni "Bahns Anlagen" oraz sala hotelu "Pod Wielkim Elektorem".
W 1875 r. w Oleśnicy odbywa się wystawa rolnicza. Z tej okazji wybito srebrny medal (śr. 41,8 mm) wykonanany przez G. Loos w Berlinie. 30.06.1875 uruchomiono oficjalnie linię kolejową Jarocin-Oleśnica, dzięki której rozpoczął się okres intensywniejszego rozwoju miasta.
Do Oleśnicy w listopadzie 1874 r. przybył cesarz na polowanie. Zabito wówczas: 34 sarny, 111 zajęcy, 486 bażantów. Sam "cesarz zabił 10 sarn, 7 zajęcy, 53 bażanty". Wg Katolik nr 46 z 17 listopda 1874 r.
W 1875 r. następuje kolejna reforma pieniężna. Wówczas wprowadzono dziesiętny system miar i wag, a talary zastąpiono markami (1 talar = 3 marki) i fenigami.
W 1875 r. powołano Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie, ale budynek szkolny wybudowano dopiero w 1879 r. Był to typowy budynek, który stawiano w wielu miastach Dolnego i Górnego Śląska.
Z lewej seminarium. Z prawej tzw. Preparanda - poźniej wybudowana szkoła przygotowująca do wstąpienia do seminarium.
Widokówka z kolekcji A. Fedorowicza
W 1876 r. uzyskuje koncesję magistratu druga w mieście apteka o nazwie "Pod Orłem". W 1879 ponownie powołano Męskie Towarzystwo Śpiewacze Liedertafel
Pomiędzy 1877-1878 r. wprowadzono odrębną numerację budynków dla każdej ulicy, w miejsce dawniej stosowanej numeracji ciągłej (katastralnej) dla całego miasta. Np. duży sklep Tockussa w rynku z adresu Rynek 322 zmienił numer na Rynek 47.
 |
Konstytucja niemiecka z 1850 r. zniosła prawa do lenna wszystkich osób z wyjątkiem dynastii panującej w Prusach. Pojawiło się pojęcie lenno tronowe. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z rodu Welfów - księcia Wilhelma (1884 r.), zgodnie ze starym prawem feudalnym, własność feudalna musiała powrócić do korony pruskiej. Ta posiadłość feudalna została przekształcona w lenno tronowe [8]. Byłe dobra księstwa oleśnickiego na mocy dekretu rządu pruskiego podzielono na dwie części.
Jedna, jako dobra prywatne i alodialne (dziedziczne) (ok. 22 tys. ha, w tym zamek w Szczodrem, pałac w Dobroszycach oraz dobra w pow. kluczborskim), przeszły na własność kuzyna po linii matki króla saskiego Alberta (dynastia Wettynów - postać na medalu z lewej). Z tego w powiecie oleśnickim było 25 folwarków o łącznej powierzni 13 300 ha. Niektóre tereny i budynki w Oleśnicy stały się jego własnością, które miasto z czasem odkupiło (np. Folwark przy ul. 3 Maja, w tym teren przylegający do obecnej ul. Słowackiego), a na podzamczu zamieszkał Królewski Leśniczy zarządzający częścią lasów stanowiących własność króla Saksonii).
Druga, jako dobra królewskie znajdujące się w 22 folwarkach o obszarze 10,5 tys. ha [3] wraz z zamkiem w Oleśnicy i Bierutowie - przekazano jako lenno książęce i uposażenie każdemu następcy tronu cesarskiego i królewskiego w Niemczech oraz Prusach. Odtąd zamek oleśnicki przekształcił się w rezydencję cesarskiego i pruskiego następcy tronu, i w centrum zarządzania jego dobrami lennymi w tym rejonie. Na mocy "Lehnbrief auf das Fürstentum Oels" z 11 lutego 1885 r. następca tronu Fryderyk Wilhelm, przyszły cesarz Fryderyk III, został feudalnym spadkobiercą lenna tronowego.
Ostatni książę brunszwicko-oleśnicki Wilhelm nie zabiegał o zwiększenie roli księstwa oleśnickiego i przez 60 lat swojego panowania nie pojawił się nigdy w zamku oleśnickim. Pozostawił go w złym stanie, co napisano w publikacji oleśnickiej z 1930 r. Natomiast poprzez jego testament wiele cennych zabytków z zamku oleśnickiego stało się własnością króla Saksonii i potem trafiło do muzeów i bibliotek niemieckich (m.in. biblioteka zamkowa trafiła do Drezna i została w znacznym stopniu spalona podczas bombardowania miasta w 1945 r. Biblia z osobistym wpisem M. Lutra i stroną tytułową z rysunkami Lukasa Cranacha została przekazana w 1887 r. przez aktualnego wówczas następcę tronu - do muzeum Lutra w Worms lub podarowana miastu).
Krótkie kalendarium powstawania różnych budowli
Z powstałych
w tym okresie budowli wymienić warto: remizę
straży pożarnej (1861 r. Rysunek otrzymałem od obecnego właściciela budynku),
dworzec kolejowy (1868 r.), Gazownię miejską (1868-69 r.), Koszary Regimentu Dragonów (1872 r. 1. eskadronu), rzeźnię miejską
(1874 r.), fabrykę kapeluszy i filcowych pantofli, która została przekształcona
w fabrykę obuwia przy ul.Kilińskiego (1874 r.), koszary Batalionu
Jegrów (1876 r.), więzienie miejskie (ok. 1880, modernizacja ok. 1900 r.).
Literatura:
Życiorys księcia uzupełniono ze strony Kostrzyńskie. info
http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_Braunschweig_Oels.htm
http://de.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Wilhelm%2C_Herzog_von_Braunschweig
http://www.2hap.org/Geheime-Gesellschaften/ http://www.histofig.com/history/empire/articles/divers_008_de.html
http://www.dhm.de/ausstellungen/bildzeug/qtvr/DHM/n/BuZKopie/raum_17.07.htm
http://www.szczodre.net/historia.php
http://www.um.olawa.pl/index.php?iddb=napoleon
http://digisrv-1.biblio.etc.tu-bs.de/dfg-files/00042633/2724-2045.pdf
Historia Bralina - http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=113968
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI
Notatki:
Mundury wojsk Brunszwicko-oleśnickich:
http://www.grosser-generalstab.de/tafeln/knoe01/knoe01_32.html
http://www.grosser-generalstab.de/tafeln/knoe01/knoe01_33.html
http://www.polona.pl/dlibra/doccontent?id=27109&from=FBC
http://www.suceedist.info/?p=830#more-830
Dzieje samorządu wrocławia, prawo 1809 i 1853
