Marek Nienałtowski Drukarstwo w Oleśnicy, polonica

	Początek drukarstwa oleśnickiego związany jest z przybyciem do Oleśnicy w 1529 roku (?) wędrownych drukarzy żydowskich. Chaim Schwarz (znany też jako Chaim ben Dawid Sachor), przybył z Pragi (opuścił ją w 1527 roku) wraz ze swym wspólnikiem Dawidem ben Jonathanem, jakoby za sprawą Karola I Podiebrada. Dziwne, że książę przebywając w Ząbkowicach - skierował ich do Oleśnicy. Być może dlatego, że Oleśnicy istniał Kahał i Synagoga. W niej to zaczęła pracę drukarnia. W dniu 20 lub 29 lipca 1530 roku wytłoczyli, w nakładzie własnym, Pięcioksiąg Mojżesza, najstarszy z notowanych druków oleśnickich i pierwszy hebrajski druk na obszarze języka niemieckiego, jakością dorównający księgom z najlepszych europejskich typografii. Na ilustracji z lewej - karta tytułowa Pięcioksięgu z 1530 r. z herbem księstwa ziębicko-oleśnickiego (powiększ). Nad herbem umieszczono tekst błogosławieństwa dla rządów Karola I. Na kolofonie podano datę druku Piątek 5. 1530 i nazwiska dwóch drukarzy. W 1532-1533 r. Chaim wywędrował do Augsburga (w końcu osiadł w Lublinie, gdzie zmarł 1549-1552),
Źródło: Ziątkowski L. Dzieje żydów we Wrocławiu.		Synagoga. W niej drukowano Pięcioksiąg. Na ilustracji już jako kościół ewangelicki

Rozwój drukarni został zahamowany 1 września 1535 r., kiedy to trąba powietrzna zniszczyła wiele domów, w tym i drukarnię. Żydów, jako domniemanych sprawców kataklizmu, wypędzono wówczas z miasta. Kataklizm ten został opisany w starym druku, zawierającym wygłoszone wówczas kazanie. Powstała przy tym nowa zagadka - kto był wówczas drukarzem skoro Chaim wyjechał z Oleśnicy w 1533 r.

W 1543 r. do Psiego Pola z Krakowa (wówczas w księstwie oleśnickim panował Jan z Podiebradów) przybył Paweł Helicz, gdzie wytłoczył przynajmniej jeden Pięcioksiąg. Po spaleniu jego drukarni wrócił do Krakowa. Wg Ziątkowskiego L. drukarnia hebrajska działała w Oleśnicy jeszcze do 1547 roku. W 1547 roku Ferdynand I nakazuje zamknięcie wszystkich (z wyjątkiem wrocławskich) drukarń z obawy, aby nie wydawały druków radykalnych zwolenników reformacji. Ponownie drukarnie zaczynają tłoczyć księgi na przełomie XVI i XVII w.

W końcu XVI w. założono nową drukarnię w Oleśnicy. W 1593 r. wydano w niej książkę rachunkową ułatwiającą obliczanie czynszów. Zinssbuch nach Ordnung Römisch, KayserI [icher] May [estat]. und des Landes Schlesien und gestellet und vorferiget durch Casparum Richter, Bürger und deutscher Schülhalter zur Ollsen... . Autorem i drukarzem tego dzieła był Kasper Richter, niemiecki nauczyciel w Oleśnicy (strona tytułowa z prawej). [pokazane strony tytułowe starodruków z: Obrębska-Kubik D. i Drożdżewska A. Wcześniejsze źródło BUW]. K. Richter sprzedał swój warsztat Jakubowi Brücknerowi, oleśnickiemu wyrabiaczowi czcionek i kartownikowi, który w 1601 r. drukuje ponownie Richterowi jego nową książkę.

O tym, że w okresie 1593-1601 nie istniała w Oleśnicy drukarnia, świadczy wydanie we Frankfurcie nad Odrą u Andreasa Eichorna, zbioru przemówień z 1594 roku pt. Inauguratio Scholae Olsnensis in Silesia, duabus oratiunculis celebrata. Przemówienia te zostały wydane na otwarcie gimnazjum oleśnickiego (Gymansium Illustre), które należało później do najlepszych i najsławniejszych na Śląsku. Ta przerwa musiała być spowodowana ważnymi przyczynami, gdyż jest to okres panowania Karola II - bibliofila, zasłużonego dla rozwoju bibliotek oleśnickich.

Przez pewien czas w Oleśnicy obok Brücknera drukował zapewne Johann Bössemesser, który posiadał tytuł nadwornego drukarza książęcego i otrzymywał niewielką pensję z zamku. Pierwsze jego dzieło mogło pochodzić z 1604 r. W ciągu 35 lat działalności Bössemesser wyprodukował około 659 druków, z których dwie trzecie stanowią pisma okolicznościowe (np. mowy pogrzebowe Melchiora Eccarda z 1587-1616)), drukowane antykwą i kursywą, czcionkami gotyckimi, hebrajskimi oraz greckimi. W 1616 roku wydrukowano także jeden polonik w wersji łacińskiej i niemieckiej. Poza tym drukował różne zarządzenia, instrukcje regulujące życie miasta, opisy wydarzeń współczesnych, a także prace naukowe. Była więc Oleśnica silnym ośrodkiem wydawniczym. W drukarni wydano również zbiór pieśni religijnych Das besungene Christusfest oder Oden und Lieder Johanna Christopha Männlinga. Nie wiadomo jednak, czy pieśni ukazały się wraz z tekstem nutowym, ponieważ nie zachował się żaden druk muzyczny. Natomiast zachowały się w BUWr dwa druki poświęcone Melchiorowi Eccardowi z 1616 r.

Po śmierci Jana Bössemessera w 1639 r. zakład po nim przejęła wdowa, która w 1641(2?) r. wyszła za mąż za Johanna Zeyfferta (Seyffert) i przez dwa lata prowadziła z nim drukarnię. Zeyffert pochodził z Lipska, a przed przyjazdem do Oleśnicy był drukarzem we Frankfurcie nad Odrą. Zmarł w 1669 r. Z okresu 29 lat działalności tłoczni J. Zeyfferta mamy wiadomości o około 580 pozycjach (niektóre z nich) będących w ogromnej większości (ponad 83%) pismami okolicznościowymi. Drukarz ten wsławił się odbijaniem podręczników szkolnych, religijnych i świeckich. Najznaczniejszym jego drukiem była Agenda oder Ordnung derer Evangelischen Kirchen im Oelssnischen Fürstenthum, wydana w 1664 r. Została ona w cztery lata później przetłumaczona na język polski Ajenda czyli porządek Kośćiołow... przez Jerzego Bocka (trzy jej wydania propagowały język polski na całym Śląsku jeszcze w XIX w.). Zawierała ona pieśni kościelne i przy jej składaniu jej użyto czcionek nutowych (chorałowych), stosowanych także w panegirykach. Innym równie ważnym drukiem była Konstytucja kościelna. Seyffert był pierwszym drukarzem oleśnickim drukującym książki w j. polskim. W 1664 r. wydał Wydworny polityk... Macieja Gutthetera Dobrackiego. Drukował on takze polonika w j. łacińskim i niemieckim.

Wiele dzieł z zakresu literatury, historii i logiki, które wyszły z tej oficyny, albo zawdzięcza swe powstanie polskim autorom, albo dotyczy Polski. W drugiej połowie XVII w. drukarnię opuściło kilkanaście utworów z literatury pięknej. Były to bądź zbiorki wierszy, bądź przeróbki czy komentarze do klasyków rzymskich. Pojedyncze dzieła z zakresu nauk ścisłych należały do największych naukowych pozycji tej oficyny. Były to: Epitome Arithmeticae oder kurzer Begriff der Edlen Rechne-Kunst... D. Capricorna z 1662 r. w in quarto (z prawej) oraz praca śląskiej sawantki Marii Cunitz (Kunickiej) z Byczyny Urania Propitia... z 1650 r. (formatu in folio, 286 str.). Urania... jest dziełem astronomicznym, zawierającym tabele z obliczeniem biegu planet.

Drukarnia na starym sztychu holenderskim. Philips Galle | Boekdrukkunst, Philips Galle, c. 1589 - c. 1593.

Następcą Zeyfferta był jego zięć Gottfried Güntzel, który 27 (30) sierpnia 1670 r. kupił drukarnię od spadkobierców. W latach 1670-1672 Güntzelowi w prowadzeniu drukarni pomagał i pracował razem z nim późniejszy drukarz legnicki Krzysztof Watzold. W latach 1670-1691 odbito w niej ogółem 229 utworów, z czego 85% stanowiły pisma okolicznościowe (panegiryki, epitafia i epitalamia). W grupie tej na uwagę zasługują druki szkolne - wydawane także po grecku i zapewne hebrajsku. Rektorzy organizowali publiczne występy uczniów, mające niekiedy nawet charakter naukowy, których celem było nie tylko wyćwiczenie młodzieży w retoryce, ale także podniesienie poziomu kulturalnego mieszkańców miasta. Np. 19 kwietnia 1689 uczestnicy przedstawienia używali języka greckiego, hebrajskiego oraz ...niemieckiego. Widowiska wystawiano w salach szkolnych, a od 1670 r. zapewne w Oleśnickim Domu Komediowym. Rektorzy szkół uświetniali przemówieniami uroczystości pożegnania wyjeżdżających na studia. Z lewej jedno z pism wydane przez Gottfrieda Güntzela w 1680 r. i dedykowane Sylwiuszowi Friedrichowi i jego żonie Eleonorze Charlottcie i napisane przez Henricha Zükmantela. Także wydawał druki pogrzebowe (niektóre zachowały się).

W 1686 r. wydrukowano trzecie wydanie konstytucji kościelnej Agenda oder Ordnung... Z licznej grupy poloników, pochodzących z tej oficyny, na uwagę zasługują: Jerzego Bocka Nauka domowa... (1670 r.), Macieja Gutthetera Dobrackiego Spiżarnia duszna... (1671 r.), Samuela Cretiusa Krześciańskie przymioty... (1682 r.), Adama Gdacjusza Dyszkurs o dobrych uczynkach (1687 r.). Jana Ernesti Treść wszystkich modlenia się sposobów... (1687 r.). Güntzel wydrukował także kilka podręczników matematycznych. W XVII w. wydrukowano w Oleśnicy ok. 60 pozycji w języku polskim. Güntzel był pierwszym typografem oleśnickim, który wyposażył drukarnię w zestaw czcionek nutowych, co umożliwiło drukowanie utworów muzycznych. Jednym z ważniejszych druków muzycznych Güntzela i Wätzolda należą wydane w 1672 r. w czterech księgach roku utwory oleśnickiego kompozytora Johanna Kessela. Wydano także kompozycje Johanna Lange (1688) oraz kilku innych. Güntzel jako pierwszy drukarz oleśnicki rozpoczął drukowanie sztuk teatralnych przeznaczonych do wystawienia na scenie. W 1691 r. Güntzel sprzedał drukarnię i wyjechał do Wrocławia.

Drukarnię od Güntzela kupił Henryk Bockshammer i zarządzał nią w latach 1691-1706. Poza okolicznościowymi panegirykami, sprawozdaniami z uroczystości i innych wydarzeń ukazało się w niej tylko kilka znaczących publikacji. W 1691 r. wydał rozprawę Gottfrieda von Stockleua, tytularnego lekarza przybocznego cesarza. Druk liczył 382 strony. W 1692 r. wznowił dzieło miejscowego uczonego G. Wegnera poświęcone logice. W 1701 r. wyszedł łaciński podręcznik prawa cywilnego Daniela Beyera Practica Civilis, exhibens, novum modum et methodum procedenti, zawierający przepisy postępowania na podstawie kodeksu cesarza Justyniana.Liczyła 168 stron. Najpoważniejszym dziełem tej oficyny był poradnik ogrodniczy Georga Herbsta Der Schlesischen Gärtners lustiger Spaziergang (stron 445), wydana w 1692 r. Także w tym roku ukazały się kazania Abrahama Hermanna liczące 36 stron.

Cenną pozycją było wydanie (1702 r.) elementarza dla uczniów szkól ludowych księstwa oleśnickiego. Elementarz zawierał teksty religijne, tabliczkę mnożenia oraz wykaz cyfr rzymskich (z lewej).W trakcie 16 lat pracy drukarni Bockshammera wytłoczono ponad 90 pozycji - większość to druki okolicznościowe. W tym polonica - głównie epitafia Wielkopolan pisane w j. niemieckim.

W ciągu XVIII w. przewinęło się przez Oleśnicę 11 kolejnych właścicieli drukarń. Drukarze zmieniali się często, szczególnie w pierwszych czterech dziesięcioleciach, co nie pozostało bez wpływu na nikłe efekty wydawnicze.
Jan Eberhardt Ockel przed przybyciem do Oleśnicy był drukarzem we Frankfurcie nad Odrą, a następnie w Świdnicy. W 1706 r. objął on w Oleśnicy po Bockshammerze drukarnię wraz z tytułem drukarza książęcego. Ówczesne warunki sprzyjały, lecz niedługo, postawieniu warsztatu na wysokim poziomie. W 1710 r. w wyniku szalejącej epidemii zmarł Ockel oraz prawie wszyscy pracownicy jego oficyny (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu przechowuje 28 druków J. E. Ockela).

Następnym właścicielm tej drukarni został w okresie 1710-1718 były pracownik Ockela za jego rządów, Jan Teofil Straubel. W 1712 roku założono pierwsze w Oleśnicy, a zarazem jedno z pierwszych czasopism na śląskiej prowincji, Miscellanea litteraria de quibusdam ineditis historiae Silesiacae scriptoribus ac operibus specimen. Praca ta - składana po łacinie, antykwą, w formacie in quarto - była rodzajem naukowego rocznika. Także wydrukowano pierwsze wydanie obowiązującego w Oleśnicy śpiewnika ewangelickiego nazywanego Oelsnisches Gesangbuch. Owocem działalności oficyny były 54 druki różnej treści, odznaczające się pięknym, przejrzystym krojem czcionki (książki zachowały się). Z lewej strona tytułowa jednej z pierwszych książek, wydanych przez Straubela w 1711 r. Inna książka Straubela z jego wrocławskiego okresu, dotycząca Oleśnicy.

Gottfried Friedrich Schlieben oficynę tę kupił 4 lipca 1718 r. i prowadził do 1721 r. Z okresu tego zachowało się 11 druków, przeważnie okolicznościowych. Dnia 11 września 1721 r. Schlieben sprzedał drukarnię Mateuszowi Hülssnerowi, następnym jej właścicielem został 27 marca 1725 r. Gottfryd Weber, ostatnim zaś był od 29 stycznia 1728 r. Jan Jerzy Schreiber. Z 1728 r. zachowały się dwa druki gratulacyjne.

Drukarstwo po 1730 r.

Dnia 20 kwietnia 1730 r. drukarnia w czasie ogromnego pożaru miasta uległa zupełnemu zniszczeniu. Pomoc pieniężną na naprawienie szkód wyrządzonych w mieście przez ogień książę otrzymał z Saksonii i Wirtembergii. Pewną sumę na założenie nowej drukarni uzyskał także Chrystian Gottfryd Welcher i już w 1734 r. oficyna była uruchomiona. Prawdopodobnie znajdowała się już przy obecnej ulicy Kościelnej 4/5. W niej do 1741 r. wydano około 48 druków. Między innymi w 1735 r. kolejna edycja poprawianego i uzupełnionego nowymi pieśniami Śpiewnika oleśnickiego pod tytułem Oelsnisches Gesangbuch, neue Auflage.

Po śmierci Welchera drukarnię odziedziczył jego brat Jerzy Samuel, drukarz od 1742 r. Trudno dokładnie ustalić, do kiedy on pracował; ostatni jego druk zachowany w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego pochodzi z 1756 r. Następne lata, aż do wystąpienia nowego drukarza (1762 r.), nie zostawiły śladów działalności typograficznej. Niewątpliwie na losach oficyny zaważyły niesprzyjające warunki okresu wojny siedmioletniej. Największe dzieła J. S. Welchera związane są z nazwiskiem Daniela Gomolckego, autora i kantora wrocławskiego, pisującego o obyczajach miasta. W tym okresie większość produkcji omawianej oficyny stanowiły druki okolicznościowe; wśród nich znajduje się także druk w języku francuskim, powstały w związku z powitaniem duńskiej pary książęcej w Oleśnicy.

Po ślubie z wdową Welcherową właścicielem oficyny został Jan Karol Heyl, drukarz książęcy od 1762 r. Cenną pozycją była wydana w 1765 r. 2-tomowa księga genealogiczna poświęcona rodom szlacheckim z księstwa oleśnicko-bierutowskiego (strona tytułowa z lewej). Po jego śmierci do 1777 r. drukarnią kierowała wdowa. Na ogólną liczbę 49 druków J. K. Heyla pisma okolicznościowe stanowiły 40 pozycji; poza tym powstały pisma o treści pedagogicznej i historycznej. Z okresu działalności wdowy Heylowej drukiem cennym z uwagi na zawartość był Catalogus derer zur Verlassenschaft weiland Herrn M. Johann Gottlieb Jachmanns... gechörigen Bücher... Verzeichnisse ... Medaillen und Münzen z 1777 r.(strona tytułowa z prawej).

Ostatnią (prawdopodobnie) oficyną drukującą polskie książki była oficyna Ludwigów. Samuel Gottlieb (Bogumił?) Ludwig, urodzony 5 stycznia 1749 r, w Brzegu. Miał duże doświadczenie drukarskie jakie zdobył terminując w wielu warsztatach zagranicznych [w Niemczech, Włoszech i na Węgrzech], a przez pewien czas zatrudniony był u Trampa w Brzegu. Nabył on 10 października 1777 r. oficynę od wdowy Heylowej. Wraz z zakładem otrzymał tytuł nadwornego drukarza. Rozbudował, unowocześnił, wyposażył w nowe czcionki, dostosowując ją do wymogów XIX w. i prowadził ją do początkowych lat XIX w. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu ma 115 jego druków z lat 1777-1800. Wzorem swych poprzedników, pracujących dla dworu oleśnickiego, zajmował się także wydawaniem druków muzycznych związanych z wszelkimi uroczystościami dworskimi, działalnością teatru książęcego, a także śpiewników kościelnych. Okres jego działalności, przypadający na czasy panowania księcia Fryderyka Augusta, związany jest z publikowaniem kompozycji scenicznych, jakie zostały napisane specjalnie dla Teatru Dworskiego w Oleśnicy.

W 1794 r. obchodzono uroczyście 200-lecie oleśnickiego gimnazjum. W związku z tym jubileuszem w latach 1794-1801 drukowano Beiträge zu einer Geschichte der Schulanstalten Oels Gottlieba Leehra, ówczesnego rektora szkoły. Nie brak też jest poloników pochodzących z tej drukarni.

Pismo "Ölsnisches Wochenblatt für Kinder zur Verbesserung der heutigen Erziehung und des Schulunterrichts in niederen Schulen" ukazało się tylko jeden raz (w 1783 r.). W dziesięć lat później w oficynie prowadzonej przez Ludwiga powstał rokokowy "Journal plaisant, historique, politique et litteraire", wychodzący w okresie lipiec 1793 - czerwiec 1795 r. Był to miesięcznik w języku francuskim, antykwowy, w formacie in octavo, z paginacją ciągłą. Posiadał ujednoliconą kartę tytułową, na której oprócz zasadniczych elementów widniało motto: "Loco desipere sapientia est". Rubrykami stałymi pisma były: Oleśnica (np.) we wrześniu, polityka, anegdoty, literatura (z wykazem nowości księgarskich), ruchomymi zaś: spektakle, szarady. Do numerów dołączone były na oddzielnych kartach miedzioryty medali z rękopiśmiennym tekstem (strona tytułowa z prawej).

W 1795 roku nakładem oficyny Samuela Gottlieba Ludwiga ukazał się drukiem singspiel (informacje o drukarstwie muzycznym pochodzą z A. Drożdżewska [12]) Carla Dittersdorfa Don Quixotte der Zweite, a już w następnym roku kolejny jego singspiel Gott Mars. Także w 1796 roku w oleśnickiej drukarni ukazała się okolicznościowa kompozycja Dittersdorfa zatytułowana Cantate zur hohen Geburts- Feyer Sr. Herzoglichen Durchlaucht des regierenden Herzogs von Braunschweig-Oels den 29. Oktober 1796. Z kolei w 1800 roku wydano inną kompozycję okolicznościową - prolog muzyczny Die Erhörung nadwornego kapelmistrza Adolpha Friedricha Metke. Jest wielce prawdopodobne, że drukiem ukazały się jedynie libretta wyżej wymienionych utworów, gdyż z pewnością oficyna Ludwiga nie była wyposażona w odpowiednio nowoczesne urządzenia pozwalające na drukowanie partytur operowych. W drukarni Samuela Gottlieba Ludwiga wydawano także niemieckojęzyczne śpiewniki ewangelickie. W 1792 roku ukazało się piąte wydanie śpiewnika Oelsnisches Gesangbuch zatytułowanego Vollstandiges evangelisch - Oelsnisches Haus- und Kirchen- Gesang-Buch, darinnen 1936 der schönsten alten und neuen Lieder zu finden. Przechowywany jest on do dnia dzisiejszego w Bibliotece Łańcuchowej Bazyliki Mniejszej Św. Jana Ewangelisty w Oleśnicy. W latach 1799 i 1804 opublikowano szóste i siódme wydanie śpiewnika oleśnickiego. Pomimo, iż Samuel Gottlieb Ludwig z pewnością unowocześnił i usprawnił drukowanie czcionek nutowych, w śpiewnikach kościelnych zamieszczano jedynie pełne teksty pieśni, gdyż wierni nie posiadali umiejętności czytania zapisu muzycznego.

Po śmierci Samuela oficynę odziedziczył syn, Jan Karol, który czasem drukował zlecone mu całkiem przypadkowo książki polskie, jak np. Najprzedniejsze wyroki Pisma Świętego ... [1813], Dni Panu poświęcone dla dziatek na koszt Towarzystwa dla chrześcijańskich nabożnych pism w pruskich krajach [1819], czy mapę pocztową Królestwa Polskiego i W. Księstwa Poznańskiego w opracowaniu Juliusza Kolberga [1776 - 1831], wydaną w formacie dużego folia w 1817 roku. Także w drukarni J.K Ludwiga wydano w 1819 r. trzecie wydanie Agendy... Jerzego Bocka.

Najwięcej polskich druków wytłoczyła oficyna za Adama (Adolpha) Ludwiga (wnuk Samuela) w latach 1838-1860. Drukarnia oleśnicka posługiwała się jeszcze nazwą drukarni książęcej (nadwornej) i miejskiej, a jej właściciel podpisywał się jako książęcy drukarz nadworny i miejski. Z oficyną współpracowali m.in. Karol Krzysztof Klos(s?), pastor w Wielkim Piskorzowie [Gross Peiskerau], pastor Aleksander Ludwik Robert Fiedler z Międzyborza i ks. Paweł Władysław Fabisz, proboszcz w Baranowie. Adam Ludwig znacznie rozwinął obszar działalności wydawniczej, także w zakresie publikacji muzycznych. Wykonane przez oficynę druki można było nabyć bezpośrednio w jej siedzibie. Mieściła się ona przy Georgenstrasse148/149. Potem gdy zmieniono numerację miejską był to nr 4/5. Obecnie ul. Kościelna 4/5. W oficynie nadal ukazywały się wszelkiego rodzaju śpiewniki kościelne, zarówno ewangelickie, jak i katolickie. Pierwsza wzmianka dotycząca tego typu druków pochodzi z 1834 roku. Wówczas to wydano w Oleśnicy zbiór katolickich pieśni religijnych zatytułowany Sammlung geistlicher Lieder zur Verförderung der öffentlichen und häuslichen Andacht autorstwa kanonika J. Kuschke. Z kolei dwa lata później A. Ludwig oferował do sprzedaży egzemplarze innego śpiewnika katolickiego - Gesänge zur Gemeinschaftlichen Gottesverehrung in den katholischen Kirchen. Po raz pierwszy w reklamie tego wydawnictwa, zamieszczonej w lokalnej prasie, pojawia się nazwa Adolph Ludwig und Sohn. W tym bowiem czasie pracę rozpoczęli synowie Ludwiga, którzy także po śmierci swego ojca zachowali tradycyjną nazwę oficyny.

Od 1 stycznia 1834 do 1850 r. ukazuje się "Tygodnik dla Księstwa Oleśnickiego" (Wochenblatt für das Fürstentum Oels...) wydawany przez książęcą dworsko-miejską drukarnię w Oleśnicy. Redaktorem i drukarzem pisma był A. Ludwig.

W 1837 r. w drukarni książecej w Oleśnicy wydano Neueste Olsnographie (strona tytułowa z lewej).

W Oleśnicy w 1838 r. w oficynie i na koszt Adama Ludwiga wydano Pieśnioksiąg czyli Kancyonał ewangelicki dla Boga czczenia publicznego i domowego ... z przydatkiem modlitew Jana Chucia. Obejmował 870 pieśni, stanowiąc kompilację z kancjonału Bockshammera oraz starego niemieckiego śpiewnika wrocławskiego z dodatkiem kilku własnych pieśni autora. W przygotowaniu edycji w formie poszerzonej udział miał pastor namysłowski Jan Zygmunt Hening. Pozycją współwydaną był Zbiór niektórych modlitew dla publicznego i domowego nabożeństwa Karola Krzysztofa Klosego [może Kłosa], pastora w Wielkim Piskorzowie. Kancjonał Chucia był w użyciu w drugiej połowie XIX w. w parafiach Bieruń Stary, Mikołów, Byczyna, Laskowice, Wrocław i Żary. W 1840 w tejże oficynie drukowano polskie kazania pastora Roberta Fiedlera (wydane na własny koszt) Kazania na wszyskie święta roku kościelnego oraz jego dwujęzyczne podręczniki: Polnisch-deutsches Sprachbuch fur Landschule, wydane dwukrotnie w latach 1843-1844. "Bemerkungen über die Mundart der polnischen Niederschlesier" (1844), "Tygodnik literacki" i "Zwiastum wstrzemieźliwosci (trzy ostatnie pozycje mogły nie być drukowane w Oleśnicy). A w 1858 r. rozpoczęto drukowanie książek religijnych autorstwa Pawła Władysława Fabisza - proboszcza w Baranowie (był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu). Wtedy wydał Dzieje Nowego Przymierza dla użytku parafii baranowskiej..., w tym samym roku Katechizm katolicki. Także wówczas wydrukowano "Kronika szkolna dekanalna Kempińska". W 1859 r. wydrukowano Kronikę Powiatu Ostrzeszowskiego. Oleśnica 1859, s. 47. Kolejnym wydawnictwem jest Spis chronologiczny legatów i nuncyuszów św. Stolicy Apostolskiej w Polsce z dedykacją autora dla arcybiskupa Leona Przyłuskiego. W 1860 r. ukazują się dwie podobne pozycje, a mianowicie Spis kardynałów i biskupów polskich... oraz Wiadomość o synodach prowincjonalnych gnieźnieńskich, których nakładcą jest hr. Feliks Wężyk. Ostatnią publikacją opracowaną przez Fabisza, wydaną w drukarni oleśnickiej, była jego łacińska praca De Archiepiscopatu Posnaniensi 1821 - 1867, którą zaopatrzył w dedykację adresowaną do arcybiskupa Mieczysława Ledóchowskiego. W 1841r. w Oleśnicy ukazał się zbiór zawierający 555 pieśni i arii żałobnych, śpiewanych głównie podczas pogrzebów. W 1856 ukazuje się w drukarni oleśnickiej słownik polsko-niemiecki pastora R. Fiedlera

Książki polskie drukowane w mieście, pozwoliły aż do XIX w. zachować w pamięci niemieckich i zniemczonych mieszkańców Oels i powiatu, polską nazwę miasta - Oles(ś)ni(y)ca.

W 1847 roku ukazał się pierwszy zbiór pieśni [dalszy tekst dotyczący wydawnictw muzycznych jest autorstwa A. Drożdżewskiej] obowiązujących w oleśnickiej parafii katolickiej zatytułowany Katholisches Gebet- und Gesangbuch zum gebräuche des öffentlichen Gottesdienstes für die katholische Kirchengemeinde zu Oels. Wyboru pieśn i dokonał Julius Comille, jeden z księży kościoła pod wezwaniem Św. Trójcy. Kolejna wersja tego śpiewnika ukazała się pod nieco zmienionym tytułem w 1864 roku.

1. stycznia 1856 roku ukazuje się w tej oficynie 1. numer czasopisma Intelligenzblatt für die Städte Oels, Bernstadt, Juliusburg, Hunsfeld und Festenberg Wydawano je co drugi dzień do końca roku 1859 r. Czwartego stycznia 1862 roku ukazuje sie w tej oficynie 1. numer czasopisma Lokomotive an der Oder, ukazującego się co drugi dzień, aż do (z przerwami) 19 stycznia 1945 r.

Kolejną istotną pozycją, która ukazała się w wydawnictwie A. Ludwig była wydrukowana w 1867 roku najnowsza wersja śpiewnika ewangelickiego, zawierającego teksty 848 pieśni, zatytułowana Oels'er evangelisches Gesangbuch (okładka z prawej). Wydawnictwo zostało opracowane przez oleśnickiego kaznodzieję kościoła zamkowego Hohentala, zostało zatwierdzone przez władze kościelne. Egzemplarze tego śpiewnika mieszkańcy Oleśnicy mogli nabyć nie tylko bezpośrednio w siedzibie wydawnictwa, ale także w księgarni Grünebergera.

W ofercie wydawnictwa Ludwigów znajdowała się w sprzedaży także publikacja zatytułowana Verzeichnis derjenigen Psalmen und Kirchenlieder ... Zawierała psalmy i pieśni kościelne, które śpiewane były przez dzieci uczące się w szkołach podstawowych. W latach czterdziestych XIX wieku oficyna A. Ludwig zdecydowanie zmieniła profil drukowanych przez siebie wydawnictw. Wówczas to położono nacisk przede wszystkim na śpiewniki z popularnymi pieśniami chętnie śpiewanymi w różnego rodzaju kółkach towarzyskich. Wiązało się to przede wszystkim z rozwojem ruchu śpiewaczego w Oleśnicy, a zwłaszcza ożywionej działalności miejskiego stowarzyszenia zwanego "Liedertafel". Z tego względu z początkiem 1839 roku wydano śpiewnik zatytułowany Neuester Liederkranz. Zawierał on ponad 100 różnych pieśni podzielonych tematycznie na: towarzyskie, śpiewane podczas biesiad i zabaw, wojenne i patriotyczne, arie z popularnych oper oraz inne pieśni. Za kilka miesięcy (maj) ukazała się nowa wersja śpiewnika już z 200. pieśniami. Kolejne wydanie ukazało się w 1848 r. Jako osobną pozycję wydano wówczas także zbiór pieśni patriotycznych i wojennych. Wydawnictwo A. Ludwig miało w swej ofercie także liczne publikacje zawierające ulubione pieśni Ślązaków, które były ujmowane w zbiory o różnych tytułach. Pierwszy tego typu śpiewnik ukazał się w 1842 roku i nosił tytuł Der Schlesier Lieblingslieder. Kolejne śpiewniki urozmaicano pięknymi ilustracjami, inne zawierały pieśni towarzyskie, toasty arie i chóry z popularnych oper.

Szeroko reklamowany był także w lokalnej prasie wydany w 1858 roku śpiewnik zatytułowany Der frohe Sänger auf der Herberge und auf Wanderschaft (okładka z lewej). Był on adresowany głównie do rzemieślników, a zawierał najpopularniejsze pieśni śpiewane przy pracy oraz podczas wędrówek. W 1866 roku, zapewne w związku z wojną, w oficynie Ludwigów wydano śpiewnik zatytułowany Hurrah! Preußische Zűndnadel - Lieder, im Tornister mitzunehmen. Autorem tego zbioru był Theodor Oelsner, który w latach 1862 - 1875 był redaktorem śląskiego czasopisma "Schlesische Provinzialblätter".

Wydawnictwo A. Ludwig ponownie zajęło się propagandą wojenną po wybuchu wojny prusko - francuskiej w 1870 roku, wydając w kwietniu tegoż roku zbiór pieśni wojennych Kriegs-Lieder, natomiast we wrześniu śpiewnik o znamiennym tytule Hurrah! Auf nach Paris! - Patriotischer Liederkranz, gewunden aus den ältern und neuesten Kriegs- und Vaterlandslieder. Śpiewniki te są jednocześnie ostatnimi, których reklamy ukazały się w oleśnickiej prasie. Najprawdopodobniej w tym właśnie czasie rodzina Ludwigów zaprzestała wydawania śpiewników, gdyż coraz powszechniejsze w Oleśnicy były edytorsko doskonałe wydawnictwa muzyczne sprowadzane głównie z Wrocławia. Znajdowały się one w ofercie sprzedaży we wszystkich oleśnickich księgarniach.

W 1904 r. drukarnia A. Ludwiga wydała książkę o nowym Gimnazjum. W 1927 r. w drukach reklamowych widnieje już nowa nazwa tej drukarni "Drukarnia A. Ludwig. Roth & Politt". W 1927 r. nowa (zapewne) drukarnia Rösch`a wydała Przewodnik po Oleśnicy.

W bibliotekach zachowała się znaczna ilość druków wydanych w Oleśnicy. W bibliotece Narodowej można znaleźć spis wielu z nich. Wg E. Kotyńskiej w bazie komputerowej Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu znajduje się ich 1674 (stan na 31.04.2005).

Drukarnie oleśnickie w międzywojniu:

Drukarnia Rösch & Herrmann przed 1933 r. istniała na Bocianiej 4a. Reklamowała się jako drukująca formularze. Rösch był właścicielem tego budynku.

Chyba po 1933 r. drukarnia Rösch & Co., objęła budynek po Loży Masońskiej na ul. Traugutta 5 (dom nie istnieje - więcej).

Budynek drukarni w 1935 r., wcześniej dom Loży masońskiej.	Pomieszczenie drukarni i maszyny drukarskie.

Być może w 1933 r. firma Rösch zajęła sklep znanej firmy Grüneberger & Co (działającej w budynku przy Rynek 50 od 1870 r. Być może był to wynik zajęcia firmy przez aryjczyków). Więcej informacji wynika z poniższej reklamy:

Rothe & Politt, ul. Kościelna 4/5 (Wcześniej drukarnia A. Ludwig. Dom zachował się. Najstarsza drukarnia - powstała zapewne w 1777 r. Być może, że pod tym adresem istniała wcześniej drukarnia od 1734 r. Drukarnia A. Ludwg drukowała od numeru 1 do końca istnienia Oels - dziennik "Lokomotive an der Oder" Ostatni numer ukazał się w dniu ewakuacji Oels - 19 stycznia 1945 roku.

Gregor Friedrich, ul. Matejki 23. W niej drukowano gazetę Oelser Tageblatt (dom nie istnieje, stał na rogu ul. Okrężnej i Matejki). Być może, że w niej była także redakacja czasopisma.

Schmidt Friedrich Wilhelm, Ohlauerstrasse 65 (dom nie istnieje, nie zidentyfikowano jeszcze żadnego druku z tej drukarni). Może wydawała od 1924 r. Oelser Wochenblatt.

Być może, że na Wartenbergerstrasse 6 (Wojska Polskiego) mieściła się drukarnia (lub tylko redakcja) gazety Volkszeitung.

Zbieżne:
Drukarstwo po 1945 roku.

Powstał projekt "Produkcja drukarni w Oleśnicy (Oels) w latach 1589-1730", który jest finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki. Jego celem jest syntetyczne opisanie książek wydanych w drukarni oleśnickiej w latach 1589-1730 oraz określenie kulturowej roli, jaką ta oficyna odgrywała wówczas na Dolnym Śląsku. Projekt realizowany jest na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opiekun naukowy: prof. dr hab. Janusz S. Gruchała Kierownik: mgr Maria Kozłowska Wykonawca: mgr Iwona Grabska-Gradzińska. Projekt rozpoczęto 13.03.2014 i będzie trwał do 12.03. 2017 r. Niestety nie udało mi się dotrzeć do rezultatów tych badań. Są ukrywane. Jakoby mają być publikowane po angielsku.

Opracowano na podstawie:

1. Drukarstwo., A. Bajor, K. Matwijowski. W: Oleśnica. Monografia miasta i okolic. red. S. Michalkiewicz. Ossolineum. Wrocław 1981
2. Mendykowa. A., Dzieje książki polskiej na Śląsku, Ossolineum. 1991
3. Górska B., Skura A. Książka polska wydawana na Śląsku w XV-XVIII wieku, Katalog wystawy. Ossolineum. 1975
4. Woźniak-Szymańska H., Polonika w repertuarze wydawniczym prowincjonalnych typografii śląskich do końca XVII w., Praca magisterska pod kier. dr A. Mendykowej. UW Wrocław 1977
5. Pelczarska M., Drukarstwo w Oleśnicy ze szczególnym uwzględnieniem poloników, Praca dyplomowa. UWr. Wrocław 2003
6. Kotyńska E., Dzieje drukarstwa w Oleśnicy do 1800 roku, Kwartalnik Powiatu Oleśnickiego nr 2. s. 21-23. 2005
7. Kocowski B., Zarys dziejów drukarstwa na Dolnym Śląsku, BUW. Wrocław 1948
8. Biały L., Szkice z dziejów drukarstwa w Oleśnicy, Kserokopia. DŻS.
9. Obrębska-Kubik D., Materiały z wystawy w Galerii na pl. Zwycięstwa, "Drukarstwo Oleśnickie" 2005
10. Drożdżewska A., Życie muzyczne w Oleśnicy w XIX w., Praca magisterska. Wrocław 2004
11. Harasimowicz J., Dolny Śląsk, Wydawnictwo Dolnośląskie. Wrocław 2007
12. Drożdżewska A., Kultura muzyczna Oleśnicy w XIX i pierwszej połowie XX wieku, Katowice 2017 r.
13. Im Fluss der Zeit. Jüdisches Leben an der Oder. Z biegiem rzeki. Dzieje Żydów nad Odrą. Katalog wystawy. Deutsches kulturforum östlisches Europa. Potsdam 2018
14. Nienałtowski M., Wirtembergowie książęta na Oleśnicy, Bierutowie i Dobroszycach, Oleśnica 2019
15. https://curioza.blogspot.com/2012/09/1535-huragan-w-olesnicy.html

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI

Notatki: do uzupełnienia

Cd. o żydowskich drukarzach.

Turning to Germany, the first Jewish press was set up in Prague by Gershon ben Solomon Cohen, who founded in that city a family of Hebrew printers, known commonly as "the Gersonides." He began printing in 1513 with a prayer-book, and during the period under review confined himself almost exclusively to this class of publications, with which he supplied Jewish Germany and Poland. He was joined about 1518 by ?ayyim ben David Schwartz, who played in northern Europe the same wandering rôle the Soncinos assumed in the south. From 1514 to 1526 he worked at Prague, but in 1530 he was found at Oels in Silesia, printing a Pentateuch with the Megillot and Haf?arot. He transferred his activity to the southwest at Augsburg, where in 1533 he published Rashi on the Pentateuch and Megillot, the next year a Haggadah, in 1536 a letter-writer and German prayer-book, and in 1540 an edition of the ?urim, followed by rimed Judao-German versions of Kings (1543) and Samuel (1544). In 1544 he moved to Ichenhausen, between Augsburg and Ulm, and finally settled in 1546 at Heddernheim, where he published a few works. At Augsburg, 1544, the convert Paulus Emilius printed a Judao-German Pentateuch. Three works of this period are known to have been printed at Cracow, the first of them, in 1534, a commentary of Israel Isserlein on "Sha'are Durah" with elaborately decorated title-page.

"Dergleichen so haben sie daselbst bey jnen eine fast werckliche drückerei zugericht, darinne sie das Alte testament, so jnn jrer sprache auff s new mit einer glossen und auslegung corrigirt worden, jnn Hebreischer zunge zu drucken furgenommen, welcher exemplar sie ein gantz gemach alle vol gehabt. Dieses eingerissen, die Exemplar und gedruckten sexternen uber alle heuser jn die gassen, der stad, fuer die stad, auch jnn alle weitte feld gefurt eines jnn das ander gemenget, zurissen, an die zeune und beume gehangen, das man des morgens, wie es tag worden, jnn und fur der stad, auch auff dem felde hin und wider geringes umb die stad die selber scarten und gedruckts papir souviel und gantz dicke geligen und funder jnn massen, wie es geschneiet hette." Printed in Gotthard Münch, "Das Oelser Unwetter von 1535 und Moibans Auslegung des 29. Psalms," Jahrbuch für schleische Kirchengeschichte 52 (1973): 55-56.

http://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1061&context=classicsfacpub

katechizm Międzyborski R. Fiedlera http://www.wbc.poznan.pl/Content/75797/directory.djvu

w 1912 - gazety ..an der Oder, Oelser Kreissblatt, Oelser Zeitung