Spalona synagoga w Oleśnicy

Stara Synagoga (Sinagein - zbierać się, dom modlitwy) była wzmiankowana po raz pierwszy w 1417 r., istniała tylko do 1535 r. W okresie późniejszym społeczność żydowska była szykanowana z różną intensywnością. W 1764 r. mieszkało w Oleśnicy 7 tolerowanych rodzin, tzn. takich, którzy mieli zgodę na zamieszkanie. W 1812 r. wprowadzono równouprawnienie Żydów w handlu i dostępie do urzędów. Zmniejszyły się też ograniczenia na budowanie obiektów kultu religijnego. W 1817 r. Żydzi oleśniccy utworzyli formalnie żydowską gminę wyznaniową (nieformalnie istniała od 1750 r.). Pierwszy dom modlitwy w Oleśnicy powstał w 1817 r., prawdopodobnie w wynajętym mieszkaniu lub domu. Wraz z rozwojem gminy, postanowiono ok. 1820 r. o założeniu cmentarza na przedmieściach miasta. Powstał on w 1821-1823 r. na działce o powierzchni 0,15 ha. Wcześniej, od 1740 r., chowano wyznawców religii mojżeszowej w Twardogórze i w Miłocicach. Zadbano również o założenie prywatnej szkoły, z jednym nauczycielem, której działalność wzmiankowano w 1837 r.

Wraz z dalszym wzrostem liczby wiernych, postanowiono o budowie nowej synagogi. Poniżej pokazano jej projekt z 1838 r.

Oleśnica, projekt synagogi. Mistrz murarski Lehmann. Zbiory Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie.
Ilustracja pochodzi z artykułu Jerzego Kosa [6]

Projekt wnętrza synagogi. Mistrz murarski Lehmann. Zbiory Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie.
Ilustracja pochodzi z artykułu Jerzego Kosa [6]. Informację przysłała dr Monika Jaremków

Z niewiadomych względów, ten projet nie uzyskał poparcia. Może nie mieścił się w wolnej działce na terenie uznawanym od wieków za żydowski. Spośród trzech [6] wybrano prostszy wariant mieszczący się przy dawnej furcie żydowskiej. - zgodę uzyskano 12 maja 1839 r., a synagogę wybudowano w 1840 r. W otwarciu jej brał udział burmistrz.

W 1847 r. król Prus wydał prawo regulujące zasady funkcjonowania religijnych gmin żydowskich w całym państwie. Odtąd w Oleśnicy funkcjonowała aż do okresu hitlerowskiego gmina synagogalna (Synagogen-Gemeinde), do której należeli wyznawcy judaizmu zamieszkali w obrębie granic miasta i zapewne okolicznych wsi. Zarząd gminy prawdopodobnie mieścił się w synagodze. Może i w niej mieściła się szkola.

Od dłuższego czasu, wspólnie z Przemysławem Łuczakiem poszukiwaliśmy miejsca usytuowania nowej synagogi. Z literatury było wiadomo, że mieściła się ona przy Wende Strasse 13 (ul. Łużycka). Dostępny wówczas jedyny plan Oleśnicy Pharusa z 1928 r. (fragment niżej) wskazywał na jej usytuowanie równoległe do obu istniejących kościołów. Później okazało się, że jest to symboliczne pokazanie usytuowania synagogi.

Ustuowanie synagogi pokazane na planie Pharusa. Strzałką pokazano
rzeczywiste miejsce

Po uzyskaniu planu Oleśnicy z 1899 r. z zaznaczoną numeracją domów (fragment poniżej) stało się jasne, gdzie znajdowała się synagoga.

Dom o numerze 13 to synagoga (ciemniejszym kolorem zaznaczano na planie
budynki użyteczności publicznej)

Wtedy przeszukując zbiory widokówek Adama Fedorowicza (dostałem je do zamieszczenia na tej stronie) natknąłem się na zdjęcie z fragmentem synagogi.

Częściowy widok synagogi pokazany strzałką.
(ta widokówka w 2015 r. była pokazywana na wielkiej wystawie we Wrocławiu
dotyczącej synagog. Podano link do tej strony)

Na podstawie szczątkowych informacji "usunąłem" (w programie Photoshop) z powyższej widokówki zasłaniający dom i "odsłoniłem" niewidoczną część synagogi. Poniżej pokazałem jak ona mogła wyglądać przed jej spaleniem (strona boczna budynku jest jedynie przypuszczeniem). Można mieć nadzieję, że kiedyś uda się dotrzeć do zdjęcia synagogi, tak ważnego budynku w dziejach miasta.

Po pojawieniu się litografii synagogi A. Groegera (niżej z lewej) - poprawiłem swoją kompozycję.

Widok ściany frontowej synagogi oleśnickiej. Tę ilustrację w dużym wymiarze i rozdzielczości do druku,
przesłałem do Urzędu Miasta. Została wykorzystana w tablicy umiejscowionej w miejscu istnienia synagogi
(chodzi o czas rządów burmistrza Michała Kołacińskiego)

Budowla ta przylegała do wewnętrznej strony muru obronnego. Pomiędzy synagogą, a budynkiem nr 12 znajduje się furta w murze obronnym (jest to najprawdopodobniej znana z dawnego opisu miasta - Furta Żydowska).

Jak wynika z planu - jedną ze ścian synagogi stanowił miejski mur obronny (chociaż nie jest to pewne).

Wykonałem szkic synagogi i jej rozmieszczenia na tle muru kurtynowego i innych budowli.
Zaznaczyłem ledwo widoczną dawną Furtę Żydowską przy ul. Rzemieślniczej.
Tło stanowi zdjęcie autorstwa J. Jaworskiego. Własność DŻS PiMBP

Wnętrze Nowej Synagogi w Oleśnicy spalonej w 1938 r.
Autor rysunku Siegfried Laboschin. Odkrycia rysunku w październiku
2023 r. dokonał Remigiusz Szczuraszek

O opis tego, co widać na powyższym rysunku, poprosiłem Krzysztofa Bielawskiego - znawcę tej problemetyki. Napisał (dziękuję!) "Wnętrze urządzono w sposób charakterystyczny dla synagog reformowanych (tzw. templi) poprzez zespolenie Aron ha-Kodesz (szafy na zwoje Tory) z bimą (miejscem czytania Tory). Aron ha-Kodesz był obramiony flankowany kolumnami, w jego górnej części znajdowały się Tablice Przykazań oraz rozeta, przypuszczalnie z tetragramem wpisanym w gwiazdę Dawida. Bima i Aron ha-Kodesz były oddzielone barierką od sali głównej. Po prawej stronie Aron ha-Kodesz znajdował się pulpit kantora. Również ustawienie ławek z ruchomymi pulpitami było typowe dla synagog reformowanych. Na podstawie ryciny nie można ustalić, w jaki sposób zaaranżowano przestrzeń dla kobiet. Zdjęcia pokazujące widok zewnętrzny pozwalają przypuszczać, że część dla kobiet, przypuszczalnie w formie empory, znajdowała się w przeciwległej części budynku, być może w połączeniu z miejscem na organy i dla chóru".

Z porównania powyższego rysunku synagogi A. Groegera (jej okien) i okien powyższego rysunku można sądzić, że synagoga oleśnicka była orientowana. Chyba tylko tak usytuowaną działkę udało się uzyskać gminie żydowskiej (stara synagoga była prawie dokładnie skierowana na wschód). Widoczne wschodnie okna były znacząco przesłonięte przez sąsiedni budynek nr 12. Być może, że wcześniej tego budynku nie było lub był niższy.

W książce Karola Joncy [4], można przeczytać, że podczas nocy kryształowej (9 na 10 listopada 1938 r.) w Oleśnicy spalono synagogę i zniszczono 5 sklepów. Napastników nie aresztowano, bo nie było rozkazu (informację dostarczył Marcin Dziedzic - dziękuję). (wg [1] spalenie nastąpiło z 7 na 8 listopada). Dlatego na planie miasta z 1939 r. (fragment z lewej) już nie jest pokazywany dom przy Wendestrasse nr 13 (wolny plac oznaczono czerwoną strzałką), czyli budynek synagogi. Heinz Günther, były mieszkaniec Oels, opowiedział mi, że widział palącą się synagogę. Straż pożarna ją gasiła, ale nie mogła podjechać bliżej, gdyż przed synagogą palił się duży samochód. Sądził, że był to samochód żydowskiej gminy. Myślę, że straż pożarna nie gasiła synagogi, lecz chciała niedopuścić do zapalenia się domu o nr 12 i innych pobliskich. Plac po synagodze przekazano po roku 1990 Żydowskiej Gminie Wyznaniowej.

Znani żydowscy mieszkańcy Oleśnicy
W 1782 r. zamieszkiwało w Oleśnicy 19, a w 1845 r. - 121 wyznawców judaizmu. W 1885 r. było ich 335 (w Bierutowie 217), W 1900 r. mieszkały w Oleśnicy 163 osoby tego wyznania (czyli stan zmniejszył się dwukrotnie - nie wiadomo jaki był tego powód? Wyjazdy do USA?). Przy końcu XIX w. i do 1933-1938 roku mieszkańcy Oleśnicy pochodzenia żydowskiego musieli być liczącymi się postaciami w mieście. Na uwagę zasługuje ród Bielschowsky. Byli oni właścicielami młynów, spichlerzy, magazynów, banku, sklepu, a nawet jeszcze obecnie istniejącego dużego młyna (byli jego współwłaścicielami). W 1837 r. jeden z nich był radnym miejskim. Pomniki nagrobne członków rodu znajdują się na cmentarzu żydowskim we Wrocławiu. Z Oleśnicy pochodził znany architekt niemiecki (twórca synagog m.in. we Wrocławiu) - Edwin Oppler (1831-1880). Oraz inni Oelsowie i Oelsnerzy, którzy w 1812 r. przyjęli nazwisko odmiastowe.

Wielu mieszkanców pochodzenia żydowskiego było właścicielami sklepów, restauracji, hotelów itp., także tych lepszych mieszczących się w rynku. Szczególnie znaną rodziną kupiecką byli Tockussowie. Mieli po 1901 r. największy sklep w rynku "J. Tockuss", w byłym budynku Ziemstwa Oleśnickiego. Wcześniej prowadzili sklep w rynku, w wynajętym budynku. Zapewne prowadzili działalność handlową od czasu odbudowy Rynku po pożarze w 1823 r. Jeden z nich (Karl) był radnym miejskim.

Większe wzmianki o Bielschowskych i Tockussach pochodzą z dziennika Lokomotive an der Oder, w którym, od początku jego istnienia (1862 r.), umieszczali swoje anonsy reklamowe. Podobnie czynili inni kupcy żydowscy, co świadczyło o ich prężności i docenianiu roli reklamy gazetowej w handlu. W książce adresowej Oels z 1935 r. jeszcze Tockusssowie są ujęci, natomiast Bielschowscy są pominięci. 12 listopada 1938 roku wydano "Zarządzenie o eliminacji Żydów z niemieckiego życia gospodarczego". Wtedy zaczęto zamykać sklepy żydowskie - przekazywano je aryjskim handlowcom (sklep J. Tockuss stał się własnością von Exnera - także rodu kupieckiego z tradycjami, ale aryjczyka).

Sklepy Richarda Bernsteina i Jacoba Katza w 1933 r. Powyżej pokazane na 2-ch ilustracjach sklepy w 1938 były
już własnością aryjskich handlowców

Od 1933 r. członkowie społeczności żydowskiej są atakowani w różny sposób. Wyganiano z restauracji osoby posiadających semickie rysy twarzy. 18 marca 1933 r. bojówki SA zajęły budynek sądu oleśnickiego, aby nie dopuścić do pracy adwokatów żydowskiego pochodzenia [1]. W 1934 r. odbierano Żydom niemieckie obywatelstwo, zabroniono im stawać do egzaminów lekarskich, adwokackich i aptekarskich. Na podstawie informacji z innych miast można sądzić, że rozwiązano (1936 r.?) gminę żydowską. W 1938 r. pozbawiono młodzież żydowską wstępu na wyższe uczelnie, lekarzom zabroniono używania tytułu lekarskiego, a adwokatom odebrano prawo do praktyki. Również nie mogli uczęszczać na basen ani wchodzić do parków miejskich. Nie mogli oni korzystać z wagonów sypialnych ani posiadać odbiorników radiowych.

Wg informacji Mariana Niemca - w czasie wojny pozostali przy życiu Żydzi oleśniccy byli używani do najgorszych prac porządkowych i dostawali 1 markę dziennie wynagrodzenia. Z najnowszych informacji wynika że Oleśniczanie już w 1942 r. ginęli w obozach zagłady (Oświęcim) i umierali w Terezinie. Przeżyli mieszkańcy miasta, którzy wcześniej wyjechali do Izraela, W. Brytanii, USA, a nawet Ameryki Południowej. W 1942 mieszkało w Oleśnicy 4-ch Żydów mających za żony chrześcianki [5].

Przeżył wojnę także rabin dr Nachum Wahrmann, który od 1929 r. był ostatnim rabinem okręgu oleśnickiego [1], obejmującego także wiele małych miejscowości powiatu. Miał polskie obywatelstwo i oprócz rabinatu był wykładowcą w Żydowskim Seminarium Teologicznym we Wrocławiu. W dniu 28 października 1938 r., w trakcie tzw."Polenaktion", czyli deportacji do Polski Żydów, mających polskie obywatelstwo - udało mu się nie wpaść w ręce policji. Także w noc pogromów 9/10 listopada i następnego dnia nie został aresztowany przez czysty przypadek. Latem 1938 r. właścicielka mieszkania została zmuszona przez NSDAP do złożenia rabinowi wypowiedzenia, uczyniła to z niechęcią dopiero 1 stycznia 1939 roku. Wiosną 1939 roku rabin Wahrmann wyemigrował bezpośrednio do Palestyny. Jeszcze żył w kwietniu 1960 r. O losie rabina Wahrmanna napisano na podstawie informacji Remigiusza Szczuraszka uzyskanych z muzeum Yad Vashem z odnośnikiem Oels https://collections.yadvashem.org/en/search-results/Oels?page=1 oraz filmu youtube z wywiadem Zeeva Wolfganga Schmidta: https://youtu.be/d5MiPmS26MY?si=esp08HXjJqGO1ikQ

1. Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność. Atut Wrocław 2006

6. J. Kos., Judaistyczne budownictwo kultowe na Śląsku: problem stylu i formy, "Roczniki Sztuki Śląskiej" 2013 t. 22, s. 9-45.

Co pisano o synagodze pszczyńskiej
Był to budynek o architekturze małomiasteczkowych synagog niemieckich, o masywnych murach, nakryty dachem naczółkowym. Wnętrze urządzone było zgodnie z układem charakterystycznym dla synagog postępowych zwanych Tempel, tj. sala główna podzielona została na trzy nawy, z trzech stron otoczona była galeriami dla kobiet, a bima została przesunięta przed Aron ha-kodesz. Znajdowała się w niej także kazalnica, organy, miejsce dla chóru, a okna wypełnione były barwnymi witrażami - były to elementy charakterystyczne w tym czasie tylko dla synagog reformowanych.


Synagoga wg litografii A. Groegera z ok. 1860 r.	Tak mogła wyglądać synagoga wg powyższej widokówki i litografii Groegera z lewej


Od lewej sklepy J. Tockussa, Sally Drucker i Samuela Garmanna w 1910 r.