Organy Bazyliki Mniejszej w Oleśnicy

	Instrument i zabytek, dusza świątyni i jej ozdoba, część dziedzictwa kulturowego i przyczynek do rozwoju życia kulturalno-muzycznego – oto czym są organy w Bazylice Mniejszej pw. św. Jana Apostoła w Oleśnicy.
Organy Bazyliki Mniejszej w Oleśnicy zajęły III miejsce w konkursie "Perły Dolnego Śląska 2010"
Treść:
Organy – król instrumentów Historia organów w oleśnickiej Bazylice Mniejszej Koncerty organowe i życie muzyczne Oleśnicy Specyfika oleśnickiego instrumentu Opis organów, budowa i ich działanie Chór muzyczny Prospekt organowy i szafa organowa Kontuar (stół gry) System zasilania powietrzem Traktura Wiatrownica Piszczałki

Organy w Bazylice Mniejszej przykuwają uwagę tych, którzy odważą się odwrócić wzrok od ołtarza. Są niewątpliwie ozdobą kościoła. Złoto i czerń dominujące w całym wystroju wnętrza nie omijają chóru muzycznego i prospektu organowego. Czy potrafimy dostrzec coś więcej? Historia organów w Bazylice Mniejszej nie jest długa, jednak nie pozbawiona dramatyzmu a ich szczegółowy opis świadczy, że jest to nie tylko instrument czy dzieło sztuki - to także pewna informacja dla odwiedzających świątynię. Ten sam przekaz od wieków... Czy potrafimy go odczytać? Wskazówki znajdują się poniżej... (M. Lipska)

Guillaume de Machaut, XIV-wieczny muzyk i poeta francuski, nazwał organy "królem instrumentów" z racji ich niezwykłych możliwości brzmieniowych, imponujących rozmiarów i rozmaitych kształtów. Takim terminem określał je również Wolfgang Amadeusz Mozart.

Powstanie organów było wynikiem ewolucji, w której siłą napędową była chęć zastąpienia bezpośredniego, ludzkiego zadęcia przez urządzenia sprężające powietrze i rozdzielające je do poszczególnych piszczałek.

Organy są instrumentem o najszerszej skali dynamicznej, od ledwie słyszalnego pianissimo po fortissimo słyszalne nawet na tle orkiestry symfonicznej. Dźwięk organowy nie zanika jak dźwięk fortepianu. Ten dźwięk trwa - brzmi tak długo, jak długo przyciskany jest klawisz. Takie brzmienie kojarzy się z prawosławną ikoną, na której twarze świętych nie wyrażają żadnych emocji, one po prostu są. To, że brzmienie organów jest tak statyczne, tak nie podatne na egzaltacje, sprawia, że stają się doskonałym środkiem przekazywania tego, co wolne jest od emocjonalności tego świata, co zawiera się w wymiarze sacrum.

Budowane są najczęściej w kościołach obrządku rzymskokatolickiego i służą celom liturgicznym. O ich przeznaczeniu przypominał Sobór Watykański II w Konstytucji o Świętej Liturgii: "W Kościele łacińskim należy mieć w wielkim poszanowaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych podnosi do Boga i spraw niebieskich ". Według Wstępu Ogólnego do Mszału Rzymskiego, nic poza organami nie powinno w kościele rozbrzmiewać. Organy są bowiem jedynym instrumentem, który dzięki charakterystycznemu brzmieniu, stabilnemu i majestatycznemu, może towarzyszyć śpiewom. Chociaż początkowo były instrumentem towarzyszącym walkom gladiatorów, to od XV wieku przyjął je świat chrześcijański i przy ich wtórze śpiewał pieśni Bogu. Dziś organy uważane są za duszę świątyni. Dzięki nim, jej wnętrze wypełnia się muzyką i śpiewem na chwałę Pana.

Organy pojawiają się także w budowlach świeckich np. w Oratorium Marianum - sali muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego, czy w przedwojennej Hali Stulecia we Wrocławiu. W chwili powstania na początku XX wieku były to największe organy na świecie. Do czasów współczesnych przetrwała ich część, która znajduje się obecnie w Archikatedrze we Wrocławiu. Organy Archikatedry są największymi organami w Polsce, jednak urodą prospektu ustępują wielu innym.

Organy w oleśnickiej Bazylice Mniejszej od początku swego istnienia znajdowały się w tej samej świątyni.

Historia organów w oleśnickiej Bazylice Mniejszej (Marek Nienałtowski, Antoni Szydłowski)
Aktualizacja: 29 czerwca 2012 r.

Poniższy tekst powstał w oparciu o pracę magisterską Agnieszki Drożdżewskiej „Życie muzyczne w Oleśnicy w XIX w.”, Wrocław 2004

Najwcześniejsze wzmianki o organach w księstwie oleśnickim pochodzą z XIII w. i wspominają o organach w Trzebnicy. W Oleśnicy organami opiekowali się zatrudnieni na stałe organmistrzowie, których zadaniem była nie tylko budowa nowych instrumentów, lecz również odpowiednia ich konserwacja.

Najwcześniej działającym organmistrzem, o którym zachowały się wzmianki w źródłach był Nickel Pradel (Predel). Informacja na jego temat figuruje w dokumencie z 1580 roku, w którym oferuje on księciu Karolowi II kupno zbudowanego przez siebie pozytywu organowego. Nickel Pradel nie miał jednak najlepszej opinii jako budowniczy organów. Do Oleśnicy dochodziły bowiem z Bierutowa skargi, jakoby nowo zbudowany przez Pradela instrument nie nadawał się do gry, gdyż piszczałki były połamane, a miech zepsuty. Po nim funkcje organisty przejął jego syn.

Najwcześniejsza wzmianka o organach w kościele zamkowym pochodzi z 1605 roku, kiedy to umieszczono organy na wschodniej ścianie świątyni (obok ołtarza?). Jako jeden z pierwszych organistów jest wzmiankowany Tschirdewagen Tobias (1606). Niestety, nie wiadomo kiedy i przez kogo zostały one zbudowane. Prawdopodobnie opiekowali się nimi Pradelowie. Rozebrano je w roku 1655, kiedy to przeprowadzono generalny remont kościoła. Nowy instrument zbudowano w 1659 roku na wzór organów z Ulm. Ich twórcą był najprawdopodobniej oleśnicki organmistrz, malarz i snycerz Bernhard (Leonhard) Sorge, pozostający w służbie książęcej.

Autorstwo kolejnego instrumentu organowego umieszczonego w kościele w 1685-1686 roku przypisuje się Danielowi Wägerowi. Pochodził on z Wrocławia, a zawodu wyuczył się u boku swego ojca, również organmistrza Josuy Wägera. W 1682 roku Wäger młodszy poślubił w Oleśnicy córkę polskiego pastora Jerzego Bocka i związał się z miastem na stałe.

W 1686 r. organy oleśnickie przechodzą metamorfozę. Kościół nie tylko otrzymał nowy instrument organowy - w ścianę zachodnią wpisany został barokowy prospekt organowy oraz chór muzyczny, który z prospektem stworzył stylistyczną całość. Prospekt powstał na zlecenie księcia Sylwiusza Fryderyka Wirtemberga i jego żony Eleonory Karoliny Mompelgard. Nie znamy artysty, który był wykonawcą rzeźb i ornamentów akantowych prospektu. Organy wybudowane w 1686 roku posiadały 26 głosów, 2 manuały, pedał i cztery nowoczesne miechy.

Instrument organowy był wielokrotnie remontowany. Pierwsza reperacja konieczna już była w 1719 r. W całym księstwie przeprowadzono wówczas na ten cel zbiórkę pieniężną. Zlecono tę pracę słynnemu nieco później, a wówczas dopiero początkującemu wrocławskiemu organmistrzowi Michaelowi Englerowi młodszemu (1688 - 1760), który za realizację zadania otrzymał 430 talarów. Kwota ta wskazuje raczej na gruntowną przebudowę instrumentu [7].

On to potem w 1720-1721 r. wykonał samodzielnie organy dla kościoła NMP i św. Jerzego w Oleśnicy (Porównania organów), czym dał się poznać jako znakomity budowniczy i uzyskał wiele zleceń. Największym dziełem Michaela Englera młodszego były wielkie organy w kościele Św. Elżbiety we Wrocławiu.

Kaznodzieja zamkowy Paulus Vornagius zamieścił w kronice parafialnej, zwanej Brabaeum , treść sporządzonego wówczas protokołu:

Niniejszym zaświadczamy, że organy są wybudowane w takim stanie, że mają nie tylko wszystkie udogodnienia, właściwe dobrym instrumentom, ale także są skonstruowane bez żadnych wad i nie można im niczego zarzucić, chyba że przez kogoś nieznającego się na rzeczy: gdyż my także zgodnie i z zasadami sztuki wspólnie zbadaliśmy i wypróbowaliśmy je, i na tej podstawie możemy z chrześcijańskim i sumiennym świadectwem wystawić panu Englerowi naszą opinię o tym doprowadzonym do doskonałości dziele. Niniejszym więc jak najlepiej to czynimy i wzdychamy do Boga, by ten piękny instrument raczył przyjąć pod swoją wszechmocną opiekę i dzięki niemu zechciał wzbudzić wiele modlitw ku swojej chwale [7].

Kolejny remont organów w kościele zamkowym miał miejsce w 1756 roku. Naprawy organów i miechu dokonał brzeski organomistrz Wilhelm Scheffler (3 lata wcześniej wykonał organy dla kościoła św. Katarzany w Bierutowie). Ówcześnie instrument posiadał 26 głosów, 2 manuały i pedał, a ponadto wyposażony był także w inne udogodnienia, jak cztery nowoczesne miechy oraz dwa zawory zaporowe. W latach siedemdziesiątych XVIII wieku organami oleśnickimi oraz budową nowych instrumentów w kościołach wiejskich (także w Pokoju) zajmował się organmistrz Christian Siegmund Peukert (Pokert, Puchert).

Ostatni remont instrumentu przypadający na XVIII wiek przeprowadził w 1787 roku syn Michaela Englera młodszego - Gottlieb Benjamin (1734-1793). On także w 1783 roku zbudował organy w kościele Św. Trójcy w Oleśnicy i kościele w Kiełczowie (1791). Kosztorys remontu piewał on na kwotę 680 talarów. W 1788 roku na ten cel prezydent konsystorza von Seydlitz ofiarował 650 talarów [7]. Więcej szczegółów A. Prasał [7].

Być może, że również remontował, a może tylko konserwowal organy oleśniczanin Johann Georg Höpke (budowniczy organów w Smolnej - 1796 r. i przeróbek w Miłocicach - 1798 r.).

Pokazano organy na górnym chórze muzycznym, niżej dolny chór zwany szkolnym, zlikwidowany przed katastrofą budowalną w 1905 r.

W latach 1856-1858 przebudował organy oleśniczanin Johann Gotlieb Anders, za co dostał 1413 talarów [7]. Wtedy zlikwidował pozytyw balustradowy, piszczałki z niej przeniósł do wnętrza szafy organowej [6]. Wybudował organy w kościele Zbawiciela i w wielu innych powiatu oleśnickiego np. w Smolnej.

Znana jest tylko jedna data renowacji prospektu organowego z tego okresu. W trakcie ostatniej konserwacji Wiesław Piechówka odnalazł datę i nazwisko wykonawcy: Prodel 1784 r.

W 1905 r. kościoł poddano przebudowie i renowacji, w związku z czym mechanizm głosowy organów wysłano do naprawy w firmie Schlag und Söhne w Świdnicy. Kiedy runęły sklepienia nawy głównej i południowej, wyposażenie kościoła zostało w dużym stopniu zniszczone. Ściana szczytowa, do której przylegała szafa organowa, jednak ocalała...

Po katastrofie budowlanej w 1905 r. organy wymagały odbudowy a nie tylko naprawy. Zadanie to zlecono świdnickiej firmie Schlag und Söhne, która zakończyła prace w 1910 r. Organy zostały wyposażone w 41 głosów i 3 manuały. Istotne jest, że wykorzystano wówczas zachowane elementy prospektu organowego z 1686 roku, dzięki czemu instrument posiadający nowoczesną mechanikę zachował swój wygląd sprzed katastrofy. Więcej w [6].

Na ilustracji z prawej widoczny jest prospekt organowy i górny chór muzyczny, a także dolny chór zwany uczniowskim, szkolnym, gimnazjalnym, gdzie śpiewali uczniowie. Chór ten rozebrano po 1908 r.

Od roku 1910 instrument przechodził różne doraźne naprawy i przeglądy, które nie zawsze wpływały dodatnio na jego stan techniczno-muzyczny. Pierwsza powojenna naprawa odbyła się wiosną 1946 r. Wykonali ją Joseph Bach z Rychtala i Stefan Fiołka z Kępna [Wg informacji Kazimierza Cieplika piszącego książkę o organmistrzach z Rychtala].
W powojennej historii kościoła pw. św. Jana Apostoła remont kapitalny organów przeprowadzono tylko raz - w 1973 roku. Prace nad odnowieniem organów trwały kilka miesięcy, prowadził je P. Słowik [6].

***

Od roku 1990, dzięki inicjatywie Księdza Infułata Władysława Ozimka – proboszcza parafii pw. św. Jana Apostoła w Oleśnicy, prowadzone są prace przy renowacji wnętrza kościoła zamkowego (od 1998 r. - Bazyliki Mniejszej).

W latach 1996 – 1997 odnowiony został chór muzyczny i prospekt organowy przez konserwatora dzieł sztuki Wiesława Piechówkę. Te dwie najbardziej widoczne części organów stanowią niewątpliwą ozdobę całej świątyni (więcej przeczytasz w części pt. Opis organów, budowa i ich działanie).

Od 2002 r. ustalonymi etapami, sukcesywnie prowadzone są prace konserwatorsko-restauratorskie przy instrumencie organowym mające na celu przywrócenie sprawności technicznej, jak i monumentalności, pełni brzmienia wraz ze szlachetnością i różnorodnością barw, tak charakterystyczną dla poszczególnych głosów. Prace wykonuje Zakład Organmistrzowski Antoniego Szydłowskiego.
Do czasu obecnego, tj. do 2012 r. zostały wykonane następujące etapy:

Organy w bazylice Mniejszej są zaliczane do organów średniej wielkości, ale po renowacji pod względem walorów muzycznych klasują się na wysokiej pozycji. Stąd koncerty organowe organizowane w Oleśnicy w ramach MIĘDZYNARODOWEGO FESTIWALU MUZYKI ORGANOWEJ.

Koncerty organowe i życie muzyczne Oleśnicy
Aktualizacja: 5 lipca 2013 r. przy udziale Małgorzaty Lipskiej

Pierwszy Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej w Oleśnicy odbył się w roku 2005 z okazji 750-lecia lokowania miasta na prawie średzkim. Od tamtej pory każde lato przebiega w Bazylice Mniejszej pod znakiem wieczornych niedzielnych koncertów, w trakcie których wykonawcy z Polski i zza granicy prezentują nam swoje mistrzostwo i możliwości oleśnickich organów. Dyrektor artystyczny festiwalu – Piotr Rojek dba o różnorodność i zapraszani wykonawcy często grają w duetach (słyszymy organy z innym instrumentem lub głosem), co sprawia, że koncerty mają charakter kameralny.

Kryteria wyboru repertuaru każdy wykonawca ustala sam, w związku z czym czasem jest to transkrypcja na organy "Czterech pór roku" Antonio Vivaldiego a czasem najtrudniejsze dzieła Maxa Regera. Zdarza się, że dominują utwory inspirowane muzyką kościoła (np. współczesne partity M. Sawy lub improwizacje T. Kalisza). Zdarza się, że pośród sonat i fug Jana Sebastiana Bacha usłyszymy tango Guy'a Boveta... Nieustający balans pomiędzy sacrum a profanum sprawia, że koncerty są muzyczną podróżą w nieznane.

Każdy koncert może być pierwszym, gdyż udział w festiwalu stanowi okazję do pogłębienia muzycznej wiedzy a nie jej sprawdzian. W świat muzyki organowej - utworu, twórcy, instrumentu i epoki - wprowadzają teoretycy muzyki z Akademii Muzycznej we Wrocławiu. Opowieści o muzyce stanowią wartość samą w sobie i już dla nich samych warto zdecydować się na udział w koncercie. Patronat honorowy nad festiwalem sprawuje Rektor Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu.

Organy w Bazylice stały się przyczynkiem do rozwoju życia muzyczno-kulturalnego Oleśnicy, do zainteresowania muzyką klasyczną nie tylko w tak szczególnym wydaniu jak muzyka organowa. W okresie wiosenno-letnim na Zamku Książąt Oleśnickich pojawia się czasem Międzynarodowy Festiwal Muzyki Kameralnej (więcej na http://www.dtm.art.pl / ) a w okresie letnio-jesiennym – Międzynarodowy Festiwal Muzyki Kameralnej i Organowej z Trzebnicy z koncertami zarówno na zamku, jak i w bazylice. Latem Oleśnica gości też orkiestry symfoniczne występujące na festiwalu Young Classic Wratislavia. Zdarza się, że we wrześniu do Oleśnicy zagląda festiwal Wratislavia Cantans. Natomiast przez cały rok (poza wakacjami) odbywają się Koncerty Czwartkowe na Zamku Książąt Oleśnickich (więcej na http://www.powiat-olesnicki.pl /).

Koncerty organowe i kameralne odbywające się w Bazylice Mniejszej i na pobliskim zamku to interesująca propozycja dla potrafiących docenić piękno muzyki klasycznej i urodę dawnej architektury, pragnących poszerzyć swoją wiedzę muzyczną a jednocześnie zwiedzić oleśnicki zamek, bazylikę, obejrzeć starówkę. Wstęp na koncerty jest wolny, dostęp do informacji o zabytkach i historii Oleśnicy na stronie http://www.olesnica.nienaltowski.net/ - również.

Początki publicznego życia teatralno - muzycznego w Oleśnicy sięgają XVII wieku - już w 1670 r. utworzono w Oleśnicy pierwszy Dom Komediowy, jeden z pierwszych publicznych teatrów na Śląsku. Niestety nie przetrwał. Organy zbudowane w 1686 r. istnieją w swym kształcie do dziś i świadczą o dawnej dbałości książąt oleśnickich o kulturę dostępną dla szerokiej publiczności. Życie kulturalne w dawnej Oleśnicy wręcz kwitło, co współcześnie zaowocowało pracą magisterską Agnieszki Drożdżewskiej pt. „Życie muzyczne w Oleśnicy w XIX w.” (Wrocław 2004).

Artystom, prelegentom i organizatorom koncertów organowych zawdzięczamy wiele – ukłony należą się dyrektorowi artystycznemu festiwalu Panu Piotrowi Rojkowi i osobom z nim współpracującym. Nic jednak nie mogłoby się zdarzyć, gdyby nie trud włożony w przywrócenie świetności oleśnickim organom oraz dbałość o ich przygotowanie – szczególne podziękowania należą się ks. inf. Władysławowi Ozimkowi.

Organizatorzy oleśnickiego festiwalu muzyki organowej to: Urząd Miasta Oleśnicy, Miejski Ośrodek Kultury i Sportu w Oleśnicy oraz Parafia św. Jana Apostoła w Oleśnicy.

Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej w Oleśnicy nie posiada swojej strony w internecie, jednak jest wzmiankowany na stronie www.mokis.pl wśród imprez cyklicznych. Można tam znaleźć programy z poszczególnych edycji festiwalu zawierające biogramy wykonawców i szczegółowy repetuar koncertów . Obszerne relacje publikowane są w miesięczniku parafii Verbum, relacje filmowe pojawiają się na stronie www.olesnica.pl a krótkie informacje na łamach lokalnych mediów - portalu www.MojaOlesnica.pl oraz tygodników: Panorama Oleśnicka i Oleśniczanin.

Organy z oleśnickiego kościoła pw. św. Jana Apostoła łączą w sobie dwa główne kierunki znane w historii budownictwa organowego - barokowy i romantyczny.

Pierwszy z nich charakteryzował okres XVI i XVII wieku, kiedy powstawały instrumenty o przejrzystym, nasyconym, ostrym brzmieniu. Barwy poszczególnych rejestrów były mocne i kontrastujące, soczyste. Dawały wrażenie przenikliwości. Najczęściej stosowanymi głosami w organach barokowych były pryncypały i mocne głosy fletowe. Najbardziej znanym budowniczym organów barokowych był Gotfried Silbermann, a wybitnym organistą i genialnym kompozytorem utworów organowych tego okresu był bez wątpienia Jan Sebastian Bach.

Instrumenty o cechach romantycznych powstawały od początku XIX wieku. Znamienne cechy organów romantycznych znalazły również odbicie w dyspozycji naszego nowego instrumentu. Organy tego okresu charakteryzowały się złagodzonym i stonowanym brzmieniem. Miały przypominać i naśladować orkiestrę symfoniczną. Wzbogacono więc do niespotykanych wcześniej rozmiarów paletę barw, by brzmienie było masywne, gęste, ale nie ostre. Najczęstszymi głosami w takich organach były głosy 8'. Im więcej tego rodzaju głosów miał instrument, tym wyrazistszy był jego romantyczny charakter.

Głosy organów romantycznych naśladowały typowe instrumenty orkiestry symfonicznej: skrzypce, altówki, wiolonczele, kontrabasy, flety, piccolo, oboje, klarnety, fagoty, waltornie, trąbki, puzony, a nawet tympan, czyli wielki bęben. Nazwy głosów organowych odpowiadały nazwom instrumentów orkiestry symfonicznej, których brzmienie naśladowały. Kładziono także nacisk na zwiększenie liczby środków ekspresyjnych przez wprowadzenie różnych innowacji technicznych, takich jak np. szafa ekspresyjna czy wałek crescendo. Często stosowano w nich głosy języczkowe. Przykładem organów romantycznych, kumulujących charakterystyczne brzmienie XIX wieku, są instrumenty francuskiego mistrza budownictwa organowego Aristida Cavaille _Colle' a, na których koncertował i na które komponował swe arcydzieła organista i wirtuoz Cesar Franck.

W oleśnickim instrumencie zatem zastosowano zarówno szeroką gamę głosów pryncypałowych, charakteryzujących organy barokowe, tzw. piramidę pryncypałów od Pryncypału 16', 8' 4', 2',1', jak i te, które cechowały organy romantyczne: fletowe (np.: Burdon 16', Hohlflet 8'), smyczkowe (np.: Salicet 8', Vox ceolestis 8') oraz języczkowe (np.: Obój 8', Trompet 8'). Dyspozycje umieszczono w tabelce.

Po katastrofie budowlanej w 1905 roku wnętrze instrumentu uległo całkowitemu zniszczeniu, które dotyczyło głównie elementów organów takich jak wiatrownice
i piszczałki. W 1910 roku firma Schlag & Sőhne ze Świdnicy do wnętrza szafy organowej wstawiła zespół wiatrownic wraz z piszczałkami, kanałami powietrznymi i miechami. Nowy stół gry (kontuar, popularna nazwa - klawiatura) został usytuowany w miejscu poprzedniego. Taki stan instrumentu istnieje do dnia dzisiejszego i oznaczony jest numerem opus 878.

Aktualne organy posiadają 41 głosów podzielonych pomiędzy 3 manuały (klawiatury ręczne) i pedał (klawiatura nożna). Głos Lieblich Gedeckt 16' jest głosem transmitowanym, tzn. można go używać w III manuale i pedale jednocześnie. Zespół brzmienia III manuału jest umieszczony w szafie ekspresyjnej, czyli szczelnej obudowie wykonanej z grubych desek, która z przodu posiada system ruchomych żaluzji. Organista otwierając lub zamykając skrzydełka żaluzji może osiągnąć efekt crescendo i decrescendo (głośniej i ciszej).

Bardzo ciekawie zbudowane i rzadko spotykane są duże piszczałki prospektowe. Część przednia (widoczna) wykonana jest z blachy cynowej, a tylnia z blachy cynkowej. Podobnie zbudowane piszczałki są w kościele ewangelickim w Wałbrzychu (opus 924; 47 głosów). Najbardziej znane opisane piszczałki prospektowe o takiej nietypowej i charakterystycznej budowie są w zabytkowych organach w kościele farnym w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą.

Strona techniczna, bardzo charakterystyczna dla budownictwa organowego z początku XX wieku, została oparta na doskonale pracujących wiatrownicach stożkowych, których zadaniem jest rozprowadzanie powietrza do poszczególnych głosów i dźwięków wg "rozkazu" grającego. Traktura registrowo-klawiszowa zbudowana została w systemie pneumatycznym - łączącym klawiatury i registry kontuaru z wiatrownicami przekazując impulsy powietrza przez zespół przewodów wykonanych z rurek ołowianych.

Osoby biorące udział w mszach, słuchające koncertów organowych lub tylko zwiedzające Bazylikę Mniejszą w Oleśnicy, patrząc na organy na ścianie zachodniej nawy głównej kościoła, naprzeciw ołtarza, widzą na pierwszym planie chór muzyczny a za nim prospekt organowy i część największych, prospektowych piszczałek organowych. Główna część instrumentu jest w rzeczywistości niewidoczna (zdjęcie niżej).

Instrument organowy składa się z trzech zasadniczych elementów: grupy piszczałek, mechanizmu gry oraz systemu zasilania powietrzem (zobacz schemat organów - http://arsorgani.republika.pl/org-schemat.html naciśnij klawisz myszki nad dowolnym elementem ilustracji). Każdy instrument obudowany jest szafą organową , której frontowa, zazwyczaj bogato zdobiona część nosi nazwę prospektu organowego. Organy zazwyczaj są posadowione na emporze, zwanej chórem muzycznym.

Chór muzyczny
Od czasu renesansu chór muzyczny lokalizowano naprzeciw ołtarza, często nad kruchtą lub głównym wejściem do kościoła.

Po powstaniu w 1594 r. Gymnasium Illustre chór (w znaczeniu grupy śpiewaków) tworzyli uczniowie gimnazjum (śpiew był zajęciem obowiązkowym), a intonował psalmy, kierował chórem i muzyką w kościele jeden z nauczycieli gimnazjum - pełniący funkcję kantora.

Chór jako budowla kościelna - stanowi obszerną płaszczyznę, wspartą na podwójnej podporze i ogrodzona balustradą. Na chórze umieszczono instrument i prospekt organowy. Oleśnicki chór powstał zapewne po wybudowaniu empor, czyli po 1606 r. Jego wybudowanie powinno być związane z planem umieszczenia organów na chórze. Być może, że nastąpiło to w 1655 r. Platforma chóru obejmuje całą szerokość nawy głównej. Chór muzyczny ma wysokość (balustrada+rzeźbienia) 180 cm, długość 1200 cm (co stanowi szerokość nawy głównej) i szerokość 600 cm. Usytuowany jest na wysokości ok. 800 cm od posadzki. Jednak wystrój malarsko-rzeźbiarski chóru pochodzi z późniejszego okresu - prawdopodobnie z 1686 r., czyli z okresu wybudowania organów i prospektu, dlatego tworzą one stylistyczną całość.

Na czołowej ścianie empory - chóru muzycznego, znajdują się cztery malowidła (każdy o wymiarach 127x77 cm), olejne na desce, przedstawiające putta z instrumentem. Nawiązują tym samym do roli tej empory i stanowią ilustrację do Psalmu 150-ego (grajcie Panu na ...). Uległy one częściowemu zniszczeniu w czasie katastrofy sklepienia w 1905 roku.
Zostały odtworzone i odnowione w 1910 i potem w 1996-1997 r. przez W. Piechówkę. W polach inskrypcyjnych pod obrazami znajdują się napisy zachęcające do chwalenia Pana głosami trąb, cymbałów, harf Lobet ihn mit Posaunen, Lobet ihn mit Cymbeln. Lobet ihn mit Pauken. Lobet ihn mit Harffen.

Przed 1850 r. w środkowej części parapetu chóru muzycznego znajdował się jeszcze pozytyw, czyli samodzielna sekcja organów. Wspomagał on śpiew chórzystów. Zlikwidował go J.G. Anders w trakcie remontu organów. Pozostał po nim widoczny wykusz w parapecie

Chór muzyczny w swej formie powtarza kompozycję podziałów środkowej części prospektu organowego. Parapet chóru od dołu zamknięty jest złoconymi girlandami kwiatów i owoców, czym nawiązuje do zdobień prospektu [3].

Prospekt organowy i szafa organowa
Prospekt organowy to część frontowa szafy organowej, widoczna dla wiernych i dlatego jest bogato zdobiona. Czym bardziej majestatyczna i wspaniale dekorowana, tym większe znaczenie kościoła i fundatorów. Dlatego książęca para fundatorów umieściła na nim, na wieczną chwałę, swoje herby. Prospekt zapewne powstał w 1686 roku. Nie jest znany jego autor ani budowniczy.

Prospekt jest dwukondygnacyjny. W górnej kondygnacji, trójosiowej, widoczne są piszczałki prospektowe w siedmiu "wieżach". W uszakach, w postaci liści akantu, umieszczono półfigury muzykujących aniołów (jeden z fletem drugi ze skrzypcami i smyczkiem). W zwieńczeniu tej kondygnacji - rzeźba króla Dawida i czterech aniołów oraz, wieńczące od góry cały układ kompozycyjny, dwa kartusze herbowe fundatorów i datę 1686 (całość zwieńczenia). W dolnej kondygnacji, mieszczącej m.in. stół gry, znajdują się także bogate ozdoby (zdjęcia niżej) m.in. anioły na końcach gzymsu, atlanty "podtrzymujące" część gzymsu, główki aniołów, bogate ornamenty akantowe i inne (w całości).

Szafa organowa, wykonana z grubych (3 cm) desek sosnowych, stanowi obudowę wszystkich elementów i mechanizmów składowych organów, pełni dodatkowo rolę rezonatora akustycznego. W górnej części prospektu organowego widoczne są największe piszczałki. Cała ich reszta wraz z wszystkimi mało estetycznymi mechanizmami ukryta jest wewnątrz szafy. Do tych mechanizmów wchodzi się tylko po drabinie. Niektóre głośne elementy (dmuchawy) znajdują się w przyległych pomieszczeniach kościoła. Prospekt i szafa organowa posiada wymiary: wysokość 982 cm, szerokość 960 cm i głębokość 330 cm.

Kontuar (stół gry)
Najważniejszą częścią instrumentu, ukrytą za balustradą chóru muzycznego, jest kontuar (stół gry). Jest to element organów, który składa się z trzech klawiatur ręcznych (tzw. manuałów I, II i III) i klawiatury nożnej (pedał) oraz przełączników registrowych i tzw. dwóch wolnych kombinacji.

Praktycznie cała reszta elementów składowych klasycznych organów nie jest widoczna na zewnątrz, oczywiście oprócz piszczałek umieszczonych w prospekcie.

System zasilania powietrzem
System zasilania w powietrze składa się z dmuchawy elektrycznej, miecha oraz kanałów powietrznych.

Dmuchawa (wentylator wirnikowy) tłocząca powietrze jest napędzana silnikiem elektrycznym. Przed 1910 rokiem powietrze do organów dostarczane było przy pomocy dwóch kalikantów, którzy naciskając na dwa pedały tłoczyli powietrze do dwóch miechów magazynowych. Była to ciężka fizyczna praca, szczególnie wtedy, gdy organista grał używając dużą ilość głosów, a zapotrzebowanie na powietrze rosło. Komunikacja pomiędzy organistą a kalikantami odbywała się przy pomocy przycisku pod nazwą "kalikant" sprzęgniętym systemem pneumatycznym z małym dzwoneczkiem będącym w pomieszczeniu z miechami. Dzwoniąc umówionym kodem grający informował kalikantów o intensywności ruchów podawaczami.

Pierwszą dmuchawę elektryczną zainstalowano 25.01.1929 roku przez firmę Schlag. Była umieszczona w najwyższym pomieszczeniu nad kruchtą, sąsiadującym z chórem muzycznym. Nie była ona osłonięta dźwiękoszczelną obudową. W 2002 r. podczas pierwszego etapu prac wykonywanych przez Zakład Organmistrzowski Antoniego Szydłowskiego zrewaloryzowano oryginalny wentylator odśrodkowy (popularnie zwany turbiną powietrzną) i aby zmniejszyć poziom hałasu, obudowano go specjalnie do tego celu skonstruowaną obudową dźwiękochłonną.

Miech (czyli magazyn powietrza) to samodzielny element systemu powietrznego. Przyjmuje on powietrze tłoczone dmuchawą, magazynuje je i wytwarza odpowiednie ciśnienie potrzebne do zadęcia piszczałek, a także działania innych urządzeń pneumatycznych. Miech w organach oleśnickich jest konstrukcji fałdowej.

Kanały powietrzne są to przewody rozprowadzające powietrze pod ciśnieniem do poszczególnych sekcji instrumentu: wiatrownic, kontuaru, przekaźników pneumatycznych itp. W organach oleśnickich - kanały prowadzące do organów - mają przekrój kwadratowy, są też przewody znacznie mniejsze, okrągłe - zwane konduktami. Wykonane są z drewna lub rur tekturowych. Wyżej pokazany kanał wychodzi spod sufitu najwyższego pomieszczenia kruchty i poprzez otwór w murze wchodzi do nawy głównej na dolny poziom pierwszej kondygnacji szafy organowej. Następnie, co pokazano na zdjęciu, powietrze skierowane zostaje pionowym kanałem na górną kondygnację szafy organowej (w końcu do wiatrownic).

Traktura
Po naciśnięciu na dowolny klawisz klawiatury powietrze ołowianą rurką dostaje się (w ogólnym zarysie) do wiatrownicy i otwiera wentyl. Wtedy sprężone powietrze z wiatrownicy dostaje się do piszczałki, która wytwarza dźwięk. Trakturą nazywa się mechanizm przenoszący ruch klawiszy (w klawiaturach kontuaru) na ruch wentyli znajdujących się w wiatrownicach i wpuszczających sprężone powietrze do odpowiednich piszczałek. Jest to traktura gry. W oleśnickich organach istnieje traktura pneumatyczna (w innych organach bywają traktury mechaniczne lub elektro-pneumatyczna). W organach występuje także traktura rejestrowa i traktura połączeń.

Wiatrownica
Większość piszczałek ustawionych jest na drewnianych skrzyniach, zwanych wiatrownicami. Jest to element układu zasilającego, dostarczający i rozdzielający powietrze pod ciśnieniem do piszczałek. Niewielkie instrumenty wyposażone są w jedną wiatrownicę, duże organy natomiast, z kilkoma klawiaturami, są złożone z kilku-kilkunastu wiatrownic. W oleśnickich organach umieszczone są trzy wiatrownice stożkowe, oddzielnie dla każdego manuału: Czyli występują wiatrownice I, II manuału i III manuału. Z klawiaturą nożną są związane, ze względów na trudności rozmieszczenia, trzy wiatrownice. Poniżej pokazano wiatrownicę III manuału w trakcie remontu. Pozostałe zdjęcia tutaj zamieszczone pokazują także stan podczas remontu.

Nieco inaczej (ze względu na ograniczenie miejsca) doprowadzane jest powietrze do piszczałek z prospektu organowego. Piszczałki te nie stoją na wiatrownicach - z wiatrownicy powietrze dochodzi do piszczałek poprzez kondukty. Widać to na zdjęciu pokazującym stan podczas remontu.

Piszczałki
Piszczałka organowa - element organów piszczałkowych wydający jeden dźwięk. Występują ich dwa podstawowe typy - wargowe (labialne- od łac. labium - warga) ) i językowe.

W organach umieszcza się od kilkudziesięciu do nawet kilku tysięcy sztuk piszczałek. W oleśnickich organach znajduje się 2550 piszczałek. Z tego widocznych jest w prospekcie organowym 41 sztuk. Z tego w "wieżach" (segmentach) bocznych 2 X 7 sztuk, a w segmencie środkowym - pozostałe.

Największa piszczałka drewniana ma 5,6 m długości, ciężar ok. 90 kg. Najmniejsza piszczałka metalowa - część grająca 12 mm długości i średnica 4 mm.

Piszczałki wargowe - działają na zasadzie wzbudzania drgań znajdującego się w nich powietrza. Występują w dwóch zasadniczych odmianach: kryte i otwarte. Piszczałki kryte są zabudowane od góry - dźwięk promieniuje wyłącznie przez dolny otwór, natomiast w piszczałkach otwartych dźwięk promieniuje także górnym otworem, piszczałka bowiem nie jest zabudowana od góry. Formą pośrednią są piszczałki półkryte, których przykrywki od góry posiadają otwory lub wbudowane rurki. Piszczałki wargowe wykonuje się z drewna lub metalu, bywają też drewniano-metalowe. Piszczałki metalowe wykonuje się ze stopów cyny z ołowiem. Jak już wspomniano, piszczałki z prospektu organowego wykonane są z blachy cynowej (część przednia - widoczna) i blachy cynkowej (część tylnia).

Piszczałki języczkowe w obudowie drewnianej i z metalowymi tubami rezonansowymi:

Rozmieszczenie piszczałek w szafie organowej
Mała powierzchnia szafy organowej utrudnia wykonanie zdjęcia pokazującego rozmieszczenie ponad 2500 piszczałek. Dlatego niżej pokazano tylko wybrane cztery ujęcia ze zbioru zdjęć A. Szydłowskiego, aby czytelnik zorientował się, co zapełnia piękną szafę organową kościoła pw. św. Jana Apostoła. Wtedy zwiększy swój szacunek do historii organów, ich budowniczych, ks. Infułata W. Ozimka, który dba o to, aby znalazły się pieniądze na naprawy, rewolaryzację i rozbudowę oraz organmistrzów dbających o sprawność organów.

Dziękuję Pani Kasi Szydłowskiej za poprawianie mojego "nieorganmistrzowskiego" słownictwa.

W marcu 2010 roku rozpoczął się kolejny etap prac przy renowacji organów. Dotyczy on traktu związanego z klawiaturą nożną. W pierwszym etapie pracy następuje m.in. demontaż piszczałek. Pokazano zdemontowane rezonatory od głosu Puzon 16' [1], oraz typowe drewniane wargowe [2]. Demontaż ich jest jest dosyć trudny, gdyż są one umieszczone w najwyższym punkcie organów.

Zakład Organmistrzowski A. Szydłowskiego istnieje ponad 30 lat i w tym czasie wykonał m.in. następujące prace:


Piotr Rojek - Dyrektor Artystyczny Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej w Oleśnicy	Piotr Rojek i Katrzyna Szydłowska z Zakładu Organmistrzowskiego A. Szydłowskiego, przygotowującego organy do koncertów
Piotr Rojek - absolwent Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu w klasie organów prof. Andrzeja Chorosińskiego i kompozycji w klasie prof. Zygmunta Herembeszty. Laureat konkursów organowych i kompozytorskich. W chwili obecnej jest adiunktem we wrocławskiej Akademii Muzycznej. Prowadzi działalność koncertową w kraju i za granicą. Ma w dorobku nagrania archiwalne dokonane dla Rozgłośni Polskiego Radia i Telewizji Polskiej oraz płytę CD "Wielkie toccaty organowe". Jest także dyrektorem artystycznym festiwali organowych (Oleśnica, Wołów, Wrocław, Zagorzyce Górne).


Jedna z dwóch figurek aniołów stojących na gzymsie	Jedna z figurek atlantów podtrzymujących część gzymsu	Podpora środkowej wieżyczki z piszczałkami, obok główki dwóch aniołów


Widok z przodu na chór muzyczny i prospekt organowy	Przekrój przez szafę organową i chór muzyczny


Stół gry w oprawie akantowych złoceń. Może uda się zdobyć zdjęcie z grającym organistą	Trzy klawiatury ręczne - tzw manuał I, II, III oraz I i II wolna kombinacja [1], [2]


Dmuchawa elektryczna sprzed 2002 r. Fot. A. Szydłowski	Dmuchawa elektryczna po 2002 r., umieszczona w obudowie dźwiękochłonnej. Fot. A. Szydłowski	Dmuchawa w obudowie i kanał powietrzny doprowadzający powietrze do miecha


Miech, ruchomy przegub (harmonia) i kanał powietrzny doprowadzający powietrze z pomieszczenia dmuchawy elektrycznej do organów. Pod miechem widoczna jest górna część obudowy dmuchawy elektrycznej	Miech, którego ruchoma, górna część, jest obciążona cegłami owiniętymi w gazety


Miech i harmonia po uruchomieniu dmuchawy	Inny widok miecha pokazujący jego fałdową budowę


Ołowiane rurki prowadzące od kontuaru do przekaźników wiatrownic (widok od lewej)	Widok od prawej - widoczne są dodatkowo kondukty powietrzne (niebieskie rury o większym przekroju)	Dalszy przebieg rurek w kierunku drugiej kondygnacji, w której znajdują się wiatrownice i piszczałki. Widoczne inne kondukty (kolor niebieski)


W dolnej części zdjęcia widoczne rurki traktury (związane z klawiaturą), dochodzące do przekaźnika pneumatycznego wiatrownicy. Widoczne są otwory do umieszczenia konduktów	Montaż konduktów doprowadzających powietrze do kanalików, kliknij aby powiększyć


Kondukty doprowadzające powietrze do kanalików po rewaloryzacji	Wiatrownica III manuału podczas umieszczania piszczałek. Z lewej widoczne są dwie ławeczki do utrzymywania metalowych piszczałek w pionie. W poszczególne otwory widniejące "w podłodze" będą wkładane stopy piszczałek. Cała ta powierzchnia będzie zastawiona piszczałkami


Dolna część drewnianej piszczałki wargowej (budowa), osadzonej na wiatrownicy	Część górna piszczałek drewnianych. Na pierwszym planie piszczałki kryte (widoczne uchwyty tłoków do strojenia, rewaloryzacja tłoka), w głębi piszczałki drewniane otwarte. Widoczne deseczki z możliwością przesuwania - to stroiki


Piszczałki metalowe wargowe: kryte (wyżej) i otwarte (niżej)	Piszczałki drewniane wargowe: 1 - kryte ( z widocznym uchwytem - szpuntem służącym do strojenia), 2 - otwarte, 3 - otwarte z uchylnikiem (stroikiem. Rodzaje stroików)


Metalowa głowica piszczałki języczkowej krytej, z widocznym drutem do strojenia	Noga piszczałki języczkowej i wyjęta główka z widocznym języczkiem


Widok po zainstalowaniu piszczałek II manuału	Widok z góry na Manhattan piszczałek (niefachowa metafora autora strony)


Piszczałki w szyku dwójkowym (niefachowa metafora autora strony)	Drewno i metal od małego do dużego (niefachowa metafora autora strony)