Wnętrze Nowej Synagogi w Oleśnicy spalonej w 1938 r. Autor Siegfried Laboschin
Remigiusz Szczuraszek odnalazł rysunek wnętrza spalonej Nowej Synagogi w Oleśnicy i informację o znanym właścicielu sklepu tekstylnego Karlu Tockussie
14.10.2023 r.
Remigiusz Szczuraszek odkrył na stronie izraelskiego muzeum Yad Vashem dwugodzinny wywiad z Zeevem Wolfgangiem Schmidtem - synem Eswalda Schmidta (farmaceuty z Wrocławia) i Rutch Tockuss (córki Karla Tockussa z Oels). Film jest na youtubie po hebrajsku, ale Google w miarę sprawnie i czytelnie przetłumaczyło treść wywiadu. Pan Remigiusz przysłał tłumaczenie do mnie, abym przedstawił mieszkańcom Oleśnicy. Przy tym uzupełniłem i poprawiłem historię Tockussów na podstawie innych istniejących źródeł.
Omawianie treści wywiadu Zeeva zacznę od końca - bo tam przedstawia kopię rysunku wnętrza Nowej Synagogi, do której razem z ojcem i dziadkiem uczęszczał. Ponadto autor rysunku o nazwisku Siegfried Laboschin był bliskim członkiem jego rodziny. Zeev podaje, że artysta był znany w Niemczech i na Śląsku, jest też ujęty w Wikipedii. Zapewne artysta wykonał tylko rysunek wnętrza, bo było ono ciekawe. W innych miastach wykonywał rysunki Synagog z zewnątrz, bo miały walory architektonicznie warte pokazania, czego nie można powiedzieć o synagodze w Oleśnicy.
Wnętrze Nowej Synagogi w Oleśnicy spalonej w 1938 r. Autor Siegfried Laboschin
Kupcy Tockussowie w Oleśnicy.
Początkowo pisali się Tockus i pochodzili z Polski. W Internecie można było kupić kartkę pocztową pisaną przez Tockussa do Poznaniu. Tockussowie mieszkali także w Bierutowie. W 1871 zmarł tam rabin Salomon Tockuss.
Wywiad z Zeevem odbył się muzeum Yad Vashem w 2017 r. On w 1933 r. chodził do szkoły podstawowej i mógł mieć wtedy ok. 7-10 lat, czyli w trakcie udzielania wywiadu miał ok. 95 lat i mógł już zapomnieć opowieści Tockussów odnośnie historii powstania sklepu.
 |
|
Strzałką pokazałem tekstylny sklep (Kaufhaus) Tockussa, ma on numer 56. Przed 1901 r. dom ten zajmowały instytucje książęce, a potem rządowe |
|
Z prawej dom i sklep Tockuss, przy końcu następnej pierzei - kolejny ich dom (nr 47) i niewielki sklep
Zeev opowiadał o tym jak bywał za młodu (czyli przed 1933 r.) w Oels w sklepie Tockuss. Był to największy sklep tekstylny w mieście. Wspomina, że budynek wcześniej pełnił rolę ratusza i gdy przeniesiono urząd do odbudowanego ratusza, to ten budynek odkupił pradziadek. W rzeczywistości w tej okazałej kamienicy, przy końcu XVII wieku, mieścił się Landhaus (Dom Ziemstwa - stanów oleśnickich) wraz z archiwum i biblioteką [2], a od ok. 1770- 1790 roku była tam siedziba ziemstwa oleśnicko-milickiego (Oels-Militscher Fürstentumslandschaft) z przerwami aż do roku 1901.
Plan Oleśnicy z 1882 r. Na nim strzałką zaznaczyłem w rynku dom 56, na którym napisano
Oels-Militscher Fürstentumslandschaft. Czyli budynek był zajęty przez instytucję finansową
która wyprowadziła się z niego dopiero w 1901 r., gdy wybudowano dla niej nowy budynek pokazany niżej.
Oels-Militscher Fürstentumslandschaft już miał w 1901 nazwę Landschaftsgebäude. Obecnie szkoła nr 7.
Rzeczywiście ratusz spalił się 22-23.03.1823 r. i odbudowano go w 1826 r. i przez 3-4 lata ratusz mógł zajmować siedziby w domach pełniących funkcje niemieszkalne. Nadawał się do tego budynek ziemstwa oleśnicko - milickiego. O tym historia nie wspomina, ale miasto nie mogło zająć ważnej pruskiej instytucji finansowej udzielającej szlachcie pożyczek. W tym przypadku wspomnienia Zeeva budzą znaczne wątpliwości, co potwierdza poniższa reklama J. Tockussa.
W 1860 r. J. Tockuss ogłasza się w gazecie oleśnickiej Lokomotive an der Oder, że ma sklep w rynku pod nr 322,
ale wynajmuje go od właściciela domu J. Hirschmanna
Czyli J. Tockus w 1860 r. nie ma własnego sklepu. Wynajmuje go w rynku pod nr 322. Nie wiadomo, który dom w rynku miał ten numer, bo była to stara numeracja wg numeru parceli w mieście i obecnie nie mamy możliwości ustalenia tego. W późniejszym okresie Tockuss podawał w kolejnych reklamach, że ma sklep pod nr 322, ale pomija informację o wynajmie. Może kupił ten sklep lub nie podał, że wynajmuje? W 1877 r. J. Tockuss ogłasza w reklamie w tej samej gazecie, że ma dodatkowo sklep pod nr 47 w Rynku (zaznaczony wyżej strzałką na planie z 1882), ale podaje w nim całkiem inną treść reklamową niż sukienniczą. Zapewne była to dodatkowa działalność biznesowa prowadzona przynajmniej do 1938 r. Także Toskussowie mieli dom na Sejmowej 3. Nie wiadomo kiedy go nabyli, bo wg ksiązki adresowej - mieli go w latach 1921-33. W 1935 r. już ktoś inny zajmuje budynek.
Dalszą historię Tockussów można poznać na podstawie książki adresowej Oels z 1921 r. [1].
Tockuß, Georg, Kaufmann, Ring 56 (Ad21)
Tockuß, Georg, Kaufleute. Besitzen: Ring 47 (Ad21)
Tockuss, J., Manuf. und Modewaren 1875 (Adr75 100 B ; OeK 1.1877 2. Beil: Am Ring s. Ober-Schmollen )
Tockuß, J., Handelsgesellschaft. Besitzt: Ring 56 : Damenputzgeschäft, Nähmaschinen / Schloßstrasse 3 (Ad21)
Tockuß, Karl, Kaufmann, Besitzt Ring 47. Był przewodniczącym stowarzyszenia pogrzebowego
Chewra Kadisza (Ad21)
Tockuß, Karl, Kaufmann, Ring 56 (Ad21)
Tockuß, Kaufmann, Stadtverordneter (Ad21)
Tockuß, Walter, Handlungsgehilfe, Ring 56 (Ad21)
J. Tockuss w 1913 r. brał udział w wykładaniu podłóg przy użyciu linoleum w klasach w Knabenschule (LO im. J. Słowackiego).
Dalej Zeev podaje, że na drugim piętrze budynku 56 zamieszkiwali jego dziadkowie, czyli Karl z rodziną (jego żona Nany pochodziła z Poznania i bardzo dobrze znała język polski), a na pierwszym piętrze jego brat Georg z rodziną. Na parterze odbywała się sprzedaż. Pradziadek Karl miał jeszcze sześć córek. ale one nie dostawały w posagu części sklepu. Dlatego sklep należał ciągle do dwóch braci, którzy prowadzili wspólnie interes. Skład pracowników był mieszany. Pracowali tam też zwykli Niemcy.
Zeev wspomina, że zna wszystkie szczegóły dotyczące sklepu, łącznie z datą założenia przez pradziadka, ale tej informacji nie podał. Natomiast wspomniał, że Jubileusz 70 rocznicy założenia sklepu był obchodzony uroczyście. Można sądzić, że założono go kilka lat przed 1860. Gdy umarł brat dziadka (Georg) odbył się uroczysty przemarsz konduktu żałobnego dookoła rynku, ponieważ był on powszechnie szanowanym mieszkańcem, także radnym miejskim w 1921 i 1930 r. Bracia Georg i Carl byli znani z darowizn dla biednych i na rzecz gminy żydowskiej w 1915 r. Żona Karla - Nany - była przewodniczącą Żydowskiego Stowarzyszenia Kobiet.
1 kwietnia 1933 r. odbył się w Niemczech bojkot sklepów, których właścicielami byli Żydzi. Pod sklepem Tockussów nie doszło do żadnych incydentów (wybijanie szyb, zamazywanie wystaw, uniemożliwianie klientom wejścia do sklepu itp. (co innego można przeczytać w najnowszej Monografii Oleśnicy s. 190 - dwa oddziały SA wtargnęły do mieszkania i zakładu rodziny Tockussa, nie tylko dokonały zniszczeń, ale również ciężko gumowymi pałkami pobiły całą rodzinę). Natomiast w Rynku 48 był atakowany duży sklep Carla Zweiga, dużego konkurenta Tockussa, oraz także w rynku sklepy Bernsteina i Katza). Potem Tockussowie byli namawiani przez rodzinę do wyjazdu do Izraela, ale nie chcieli ze względu na podeszły wiek, prowadzone przedsiębiorstwa oraz liczyli na poprawę sytuacji w kraju.
W książce adresowej z 1935 r. Karl Tocckuss i Hedwig, wdowa po Georgu, są jeszcze wymieniani jako właściciele budynku 56 i 47.
Karl Tockuss w 1936 r. odwiedził rodzinę w Izraelu i tam doznał zawału serca. Mimo, że lekarze chcieli, by został w Izraelu - wrócił do Oels i wkrótce zmarł. Z powodu śmierci męża oraz coraz mocniejszych prześladowań Żydów, jego żona postanowiła uciec. Paradoksalnie dzięki nazistom, którzy ją znali, została "wypędzona" do Francji, stamtąd przez Hiszpanię uciekła statkiem do Urugwaju. Ich sklep i dom pod numerem 56 przejął w 1938-39 r. aryjczyk von Exner. Zapewne ktoś inny przejął ich dom pod nr 47. Sklep Carla Zweiga pod nr 48 przejął aryjczyk Ackermann z Kluczborka.
Zeev wspominał oleśnickiego rabina dr Nachuma Wahrmana (był polskim obywatelem, rabinem powiatowym w latach 1929-1939), który go uczył w 1932 w Oels. W 1937 r. gdy z ojcem i swoim bratem przyjechał z Izraela do Oels na miesiąc w odwiedziny, to już znał j. hebrajski. Wahrmann zaprosił ich do szkoły i przedstawił jako dwóch Żydów mieszkających w Izraelu. Zrobili na miejscowych dzieciach duże wrażenie i rabin Wahrmann poprosił ich o napisanie artykułu po hebrajsku dla dzieci. Zrobili to, ale Zeev samokrytycznie stwierdził, że nieudolnie i z błędami ortograficznymi.
Literatura:
1. http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_Oels_T_Z.htm
2. Dom Ziemstwa
Źródła i linki znalezione przez Remigiusza Szczuraszka:
link muzeum Yad Vashem z odnośnikiem Oels
https://collections.yadvashem.org/en/search-results/Oels?page=1
Film youtube z Wywiadem Zeeva:
https://youtu.be/d5MiPmS26MY?si=esp08HXjJqGO1ikQ
https://sztetl.org.pl/pl/node/137782
O bractwie Chewra Kadisza w Oleśnicy na czele którego stał Karl Tockuss:
Oraz Żydowskie Stowarzyszenie Kobiet, na czele którego stała Nany Tockuss - żona Karla:
O Freund Wilhelm - Salomonie dyrektorze i właścicielu oleśnickich młynów:
https://sztetl.org.pl/miejscowosci/o/215-olesnica/106-biogramy/6055-freund-wilhelm-salomon
Historia | Wirtualny Shtetl (sztetl.org.pl)
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI