Marek Nienałtowski Brzezinka (Briese) 13.10 2007 r.

Wstęp
W Katalogu Zabytków Sztuki. Oleśnica, Bierutów i Okolice [3] oraz [18] napisano, że Brzezinka była po raz pierwszy wspomniana w roku 1292 i wówczas lokowana na prawie niemieckim. Jednocześnie data ta, jak i nazwisko właściciela wsi oraz inne zdarzenia (kościół, wieś Tockar) są wg poważnego źródła [17] i najnowszego [21] związane ze wsią Bierzyce. Brzezinka nie jest w tym czasie wymieniana przez Heuslera [17]. Także nie jest wymieniany kościół w publikacjach opisujących historię ich powstawania na Śląsku. Nie jestem w stanie ocenić czy poważni autorzy coś przeoczyli, czy pomylili. Dlatego do czasu wypowiedzi historyków - pomijam datę pierwszego wzmiankowania, lokacji itp. wsi Brzezinka.

Okazało się, że powiązanie tej daty z Brzezinką pochodzi z opracowania z 1936 r. dotyczącego historii tej wsi autorstwa Helmuta Seilera nauczyciela szkoły w Brzezince. Po wojnie wycofał się ze swego poglądu. Opisano to w "Schlesische Heimatzeitung Für die Kreise Breslau, Trebnitz, Militsch und Oels" nr 5/2021 w artykule dotyczącym Brzezinki. Jest to przedruk z książki z 1994 r. autorstwa Ursuli v. Bülow, Der schlesische Kreis Oels 1994.

Ostatecznie rozwiązanie zagadki znajdujemy w książce Żerelika R. [33]. W niej napisano o przywileju lokacyjnym z 18 kwietnia 1292 r. w którym książę wrocławski Henryk V sprzedał synowi już nieżyjącego sołtysa z Rataj (obok Oleśnicy) Gozwinowi - wsie leżące obok Długołęki - Bierzyce i Tockar do osadzenia na prawie niemieckim. To ostatecznie wskazuje, że lokacja Brzezinki nie nastąpiła w 1292 r. Do 1488 r. nie jest wymieniana. Pomimo tego ta data w Polsce dalej jest propagowana.

Lokacja wsi i jej struktura
Późniejsze informacje o wsi każą sądzić, że lokacja wsi nie odbyła się w średniowieczu, a znacznie później, gdyż brakuje w niej kmieci, którzy w tych wczesnych lokacjach występowali (mieliby po 1 łanie ziemi - ok. 17,8 ha). Natomiast we wsi istniało dziesięciu półkmieci, czyli półłanowców. Może to wskazywać, że zasadźca mógł mieć inny pogląd na rolę tej wsi. Prawdopodobnie miała to być wioska do obsługi dworu książęcego. Półłanowcy mieli łącznie ok. 90 ha ziemi. Zagrodnicy w liczbie ok. 10 mogli mieć ok. 40-50 ha. Czyli chłopi łącznie mieli ok 130-140 ha. Nic nie wiadomo o sołtysie, który mógł mieć 1-2 łany, Pastor mógł równiez mieć 1-3 łany. W XIX w. wieś liczyła 460 ha.

Właściciele majątku Brzezinka [3, 6]:
- 1501 - Jan Pryzelwiz z Machnic k. Trzebnicy. Umiera bezpotomnie.

- 1506 - Albrecht i Karol Podiebradowie, książęta oleśniccy sprzedaja Brzezinkę Heinrichowi von Seidlitz zwanym Somo(t)worsky ze Strzelec

- 1545 - Bracia Melchior, Georg i Barthel Schoff, zwani Schemninski. Oni dokupili 1571 - 1608 Wszechświęte, 1580 część Bogusławic. Od 1574 są właścicielami zastawnymi, a od 1602 właścicielami młyna czterokołowego Vierraden.
- 1570 - Melchior von Schoff (kapitan Bierutowa).
- 1584 Georg Schoff ( + 1591). Wymieniany w 1588 jako właściciel: Wszechświęte, Gręboszyc, Dąbrowy, Nowego Dworu (Neuhof),  Świerznej i Sokołowic.
- 1591 - Barthel Schoff. Jego syn Georg kupuje w 1604 młyn Dreiraden. Córka Bartela - Barbara wychodzi za mąż za Barthela Seidlitza ze Strzelec. Anna z Hansem Seidlitz z Dziewentline.

- 1625 - Balthasar Kottulinsky kupuje Brzezinkę od Georga Schoff.
- 1641 - Balzer Kottulinsky.
- 1648-64 - Maurycy baron von Kottulinsky. On wybudował w Brzezince w 1664 r. swoją siedzibę rodową i na jej otwarcie zaprosił księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda Wirtemberga. Widocznie książę przedawkował trunki lub jedzenie, zasłabł i po dwóch dniach zmarł w wieku 42 lat. Rzuciło to cień na siedzibę Kottulinskych. Być może to było przyczyną szybkiego przekazania (sprzedania) Brzezinki swojemu zięciowi.

- 1665-1690 Zygmunt von Kottwitz (zięć Maurycego von Kottulinsky)

- 1690-1718 von Gellhorn
- 1715 - Ernst Erdmann von Gellhorn (ojciec) - Brzezinka Dolna
- 1715 - Ernst Erdmann von Gellhorn (syn) - Brzezinka Górna

- 1718 z licytacji (?) - Carl Christian von Kospoth. W 1729 r. powstaje majorat Brzezinka (majorat - zasada przewidująca dziedziczenie ordynacji przez  najstarszego syna lub najbliższego krewnego w przypadku braku potomków zmarłego. Nie mogło dochodzić do podziału majątku).

- 1729 - 1759 Anna Zofia Krystyna żona hrabiego von Maltzan, potem von Promnitz, potem von Kospoth)
- 1759 - Hrabia Rzeszy Friedrich August von Kospoth. Po drugim małżeństwie pozostaje bezdzietny. Posiada 7 majątków w rejonie Oleśnicy, 5 w okolicach Żagania, 3 w okolicach Trzebnicy, 1 w okolicach Milicza i 3 w innych rejonach Dolnego Śląska. Spadkobiercą majątku liczącego 65000 morgów (ok. 30 majątków) staje się jego bratanek.

- Krzysztof August von Kospoth (1777 - 1834)
- Ludwig August (II) von Kospoth (1803 - 1874)
- Karl August (III.) von Kospoth (1836 - 1928). Pan na Brzezince, Miodarach, Krzeczynie, Grünhof, Gręboszycach, Sątoku i części Miłocic. Podobne imiona mogą   prowadzić do pomyłek. W historii Oleśnicy i Dolnego Śląska występują inni Kospoth`owie. Mogą to być m.in. młodsi bracia, niedziedziczący majątków, którzy  musieli obrać karierę urzędniczą (burmistrz Wrocławia, starosta Oleśnicki) lub wojskową. Karl August założył pomiędzy Brzezinką i Miodarami park - bażanciarnię.
- Erich von Kospoth do 1945 r.

Pamiątką po tych dłużej zadomowionych rodach, są płyty nagrobne (dziecięce) w kościele w Brzezince. Jest tam także płyta Hansa von Strachwitz z 1591 r. [3].

Płyta nagrobna Heleny Katarzyny Kottulinsky zmarłej 1626 r. Powiekszenie, herby [1], [2] Fot. Z. Podurgiel	Płyta nagrobna polichromowana Urszuli Heleny von Gellhorn zmarłej 1690 r. Powiekszenie, herby [1], [2], [3], [4] Fot. Z. Podurgiel
Anno 1656 den 28 August ist in Gott selig vorschieden des Edlen und Gestrengen /?/ auf Brese geliebtes Tochterlein Alters 2 Jahr, 38 wochen, 2 Tage, dem Gott gnedig dey". Herby: v.Kottulinsky v.Artzt ? v.Asshelm	"Anno 1690 den 17 X br ist in diese Gruft schmertzlich beygesetzt des /.../ Edelgeborn Ritters und Herrn Ernst Erdmann v.Gellhorn Herr auf /.../. Briese Tochterlein Ursula Helena gebhrnes Gellhorn. Sanfte Ruhe und im Himmel Ewiges Freuden Leben". Herby: v.Gellhorn v.Kottwitz v.Prittwitz v.Dibitsch Autorstwo obu opisów płyt na moja prośbę wykonała Małgorzata Stankiewicz 30.04. 2012 r. Dziękuję.

Zakłady przetwórstwa rolnego i rzemieślnicy. Są wzmiankowani:
1592 - kołodziej, tkacz.
1772 - 2 karczmy, 1 kowal, 1 płóciennik.
1837 – 2 młyny, 1 młyn wiatrowy, 1 folusz, browar, gorzelnia. 1 kowal, 3 karczmy.
1912 - 2 karczmy, piekarnia, oddział banku i kasy oszczędnościowej, rzeźnik, 2 krawców, szewc, cementownia, dwa sklepy z artykułami kolonialnymi.
1927 - 3 młyny nad rzeką Oleśnica.

Wieś Brzezinka
Ludność, miejsca zamieszkiwania:
1785 - 41 zagrodników, 1 chałupnik, 348 mężczyzn.
1837 - 27 zagrodników, 39 budynków i 493 mieszkańców w tym 4 katolików.
1867 - 579 mieszkańcow wsi i 171 mieszkańców majątku.
1885 - 8 miejsc zamieszkania, 66 domów, 116 gospodarstw, 484 mieszkańców, z tego mężczyzn 233, 468 ev, 16 kat.
1871: 67 budynków mieszkalnych, 129 gospodarstw, 569 mieszkańców, 51 analfabetów.
Mieszkańcy zamieszkiwali w:
Wieś Brzezinka: 39 budynków,  345 mieszkańców; 
Dolna Brzezinka: 6 budynków, 38 mieszkańców;  
Vierraden: 8 budynków, 72 mieszkańców;
Hammerhäuser: 9 budynków, 70 mieszkańców;
Kretscham Laufauskretscham: 2 budynków, 17 mieszkańców;
Wassermühle Dreiraden: 2 budynków, 16 mieszkańców;   
Walkmühle: 1 budynek, 11 mieszkańców.

Brzezinka i Mała Brzezinka na mapie Wielanda z 1736 r. Nazwane są Briese i Kl. Briesen. Niebieskim kolorem pokazałem młyny wodne na rzece Oleśnicy. Najniżej Vierraden (4. kołowiec), wyżej Dreyrade (3. kołowiec). Przy nich powstawały zabudowania. Pozostałe młyny jeszcze nie należą do Kospoth`ów. Po 1742 r. nie można było dowolnie grodzić rzeki dla budowania młynów - niektóre mogły upaść.

1905 - 47 domów mieszkalnych, 73 gospodarstw, 333 mieszkańców: 329 ev., z tego 4 Polaków; 6 katolików, z tego 5 Niemców, 1 Polak.
1925 - 425 mieszkańców;
1933: 414 mieszkanców;
1939: 107 gospodarstw, 417 mieszkańców.

Areał.
1885 - wieś liczyła 459 ha, z tego 278 ha ziemi ornej, 101 ha łąk, 25 ha lasów;
1900 - 460 ha, z tego ornej - 302, łąki - 100,5, lasy - 24,9, budynków 47;
1905 - Powierzchnia: 392,2 ha. Z tego: ziemi ornej 333 ha, łąki 39 ha, lasy 4 ha (przez 5 lat wycięli 20 ha lasów i uzyskane ziemie zamienili na orne?).

Hodowla
1876 - 45 koni, 217 szt. rogacizny;
1900 - koni-87, krowy-381, cielaki i woły-170, świnie-293, kozy-42, gęsi-117, kaczki-57, kury-643, ule-38.

Sady
1900 - jabłonie-604, grusze-349, śliwy-1077, czereśnie i wiśnie-174.

Miejscowości 1905 r.
    Dreiradenmühle: 1 budynek,  9 mieszkańców;
    Hammerhäuser: 7 budynków,  37 mieszkańców;
    Laufauskretscham: 2 budynki,  16 mieszkańców;
    Nieder Briese: 6  budynków,  22 mieszkańców;
    Vierraden: 7 budynków,  36 mieszkańców;
    Vierradenmühle: 2 budynki, 18 mieszkańców.

Plan wsi. 1- pałac, 2 - folwark, 3 - wieś, 4 kościół, 5 - park. Kliknij, aby powiększyć

Wymienione wyżej miejscowości pokazano na fragmencie mapy nr 4770 z 1912 r., gdzie słabo widoczne: 1 - Waldhof, 2 - Dolna Brzezinka, 3 - Vierraden młyn, 4 - kolonia Hammerhäuser, 5 - Vierraden kolonia, 6 - niewidoczny, leżący na sąsiedniej mapie - Dreiraden młyn, 7 - park - bażanciarnia.

Szkoła

Budynek szkolny otoczony płotem, zapewne wybudowany w 1864 r.

Szkoła ewangelicka powstała w latach 1668-1683 i liczyła w 1683 r. 37 uczniów – chłopców, powtórnie wzmiankowana 1785 r. W 1848 r. wzmiankowany nauczyciel - organista Materne. W 1864 r. szkoła otrzymuje nowy budynek. W 1867 - 96 uczniów, nauczyciel-organista Kaufmann [32].

Od 1742 r. wieś Brzezinka była na prawach samodzielnej gminy. Sołtys pisma swoje podbijał pieczęcią herbową. Z prawej pokazałem wykonaną odbitkę pieczęci. Miała ona średnicę ok. 20 mm. Posiadała napis GEMEINDE SIEGEL BRIESE. "Gminna pieczeć Brzezinka ". Poniżej "Oleśnicko- Bierutowski Powiat". Godłem wsi była bogini sprawiedliwości Temida z mieczem i wagą. Pieczęć tę nazywano także sądową - stąd Temida była godłem kilkunastu wsi w powiecie oleśnickim, sycowskim, namysłowskim i innych. Odróżniały się szczegółami w rysunku bogini i treścią napisu - z czasem odnajdę te różnice (artykuł o herbach gmin odnalazł i przekazał mi Marek Bińkowski, historyk z Bierutowa). Na rzecz promocji wsi można przyjąć, że posiadała ona do 1933 r. swój herb z godłem, którym była Temida. Można ten herb przyjąć do stosowania, naturalnie dodając kolory i stosując się do zasad heraldycznych. Sołectwa nie muszą swoich herbów (flag) wysyłać do zatwierdzenia do Komisji Heraldycznej MSWiA.

Majątek Brzezinka
Stan ludności.
1592 - 10 półkmieci, 4 wolnych zagrodników, 5 zagrodników podatników , 4 młocarzy, owczarz, bartnik i 2 leśniczych.
1722 - występuje 10 wielkich zagrodników, 22 młocarzy, 9 chałupników, 9 komorników, bartnik, 2 owczarzy, 2 leśników.
1867 - 579 mieszkańcowi wsi i 171 mieszkańców majątku.
1871 - 36 gospodarstw, 10 domów mieszkalnych, 164 mieszkańców. Waldhof, folwark, 1 dom mieszkalny, 6 mieszkańców [6]
1885 - 14 domów, 41 gospodarstw, 204 mieszkańców, z tego 93 mężczyzn, 192 ev. i 12 katolików. Pojawia się miejcowość Waldhof.
1905 - 13 domów mieszkalnych, 34 gospodarstw, 146 ev, 146 Niemców; 14 kath. Z tego 9 Niemców, 4 Polaków i 1 innej mowy. Folwark Dolna Brzezinka: 3 domy mieszkalne, 12 mieszkańców. Waldhof, 1 dom mieszkalne, 6 mieszkańców.

Areał
1885 - 1301 ha, z tego 282 ziemi ornej, 76 łąk, 894 lasów,
1892: Zamek, dobro szlacheckie z Waldhof: 296,05 ha ziemi ornej, 109,36 ha - łąk. 39.01 ha – pastwisk. 793,99 ha -lasów, 32,3 ha - ziemia leżąca odłogiem 24,98 ha stawów. Całkowicie 1295,69 ha. Hodowla bydła mlecznego i owiec,
1900 - Razem ziemia 1300 ha, ornej 269, łaki 89, lasy – 907, budynków 13,
1926 - Dobro szlacheckie z folwarkiem Waldhof. Powierzchnia: 1283 ha: 265 pola, 77 łąk, 903 drzew, 6 stawów, 32 powierzchnia dworska.

Hodowla
1876 - 32 koni, 104 szt. rogacizny,
1900 - koni - 34, krowy - 135, cielaki i woły - 43, świnie - 137, kozy- 4, gęsi - 42, kaczki - 7, kury - 204, ule - 6.

Sady
1900 - jabłonie - 108, grusze - 44, śliwy - 122 , czereśnie i wiśnie - 46 [32]

Widokówka z lat 20-ych pokazująca pałac, kościół, szkołę, gospodę i zabudowania wiejskie

Ulica w Brzezince

Pałac w Brzezince
W 1718 wieś kupili bracia Karol Chrystian (właściciel Krzeczyna) i młodszy Joachim Wacław (właściciel Sątoka) von Kospoth. Ich ojciec Just piszący się jeszcze von Kostboth przybył na ziemię oleśnicką w 1647 r. i zrobił szybką karierę na dworze książąt wirtemebersko-oleśnickich, zapewniając swoim synom i córce dobry start w dalszym życiu [29]. Starszy syn miał objąć majątek po ojcu, a młodszy musiał wybrać karierę wojskową. W 1709 r. Karol Chrystian kupił od księżnej Anny Zofii dobroszyckiej pałac we Wrocławiu, przy obecnej ul. Wita Stwosza 35 płacąc 10 000 Rtl (talarów) [27]. Obaj bracia współpracowali również z księciem oleśnickim Karolem Fryderykiem.

Obaj bracia uzyskali w 1711 r. tytuły hrabiów od króla polskiego i elektora saskiego Augusta II. M.in. za to, że młodszy brat Joachim Wacław z grupą oficerów porwali w 1704 r. królewicza Jakuba Sobieskiego [1]. Zapewne zmieniono tym samym historię Polski. Karol Chrystian (11.4.1667 - 22.2.1729) był tajnym radcą i dworzaninem Augusta II, a Joachim Wacław polsko-saksońskim generałem-leitenantem kawalerii (chociaż karierę dworską zaczynał na dworze księcia Karola w Dobroszycach w 1698 r.). Wielokrotnie odbywali podróże zagraniczne w sprawach wagi państwowej, zapewne bywali w Warszawie. Joachim Waclaw zasłużył się dla Oleśnicy, bowiem zapisał w testamencie z 1727 r. - 150 tys. florenów na utrzymanie po 6 uczniów ze stanu szlacheckiego i spoza szlachty, przez 4-letni okres nauki w znanym oleśnickim Gymnasium illustre. Wykonawcą testamentu został krótko jego brat, a potem ich spadkobierczyni.

Obaj bracia doprowadzili do rozkwitu majątku Brzezinka i podjęli w 1725 r. decyzję o budowie tam swojej siedziby - pałacu, który miał być jednym z największych, wspaniałych dzieł śląskiego baroku w księstwie oleśnickim. Założenie ogrodowe wzorowane było na wzorcach francuskich " entre cour et jardin" (pomiędzy dziedzińcem a ogrodem) charakteryzujący się ścisłą osią symetrii i wielką skalą [1]. Niestety, zmarli nie widząc zakończenia budowy (Karol Chrystian 22.02. 1729 r., Joachim Wacław 1727 r.). Spadkobierczynią majątku została w 1729 r. dwudziestoletnia prawnuczka Justa Von Kospoth - Anna Sophie Christine von Erbach żona hrabiego von Maltzana, właściciela Milicza. Ona przeprowadzając się z Wrocławia do Brzezinki zabrała ze sobą kolekcję drzew cytrusowych i krzewów ze swojego wspaniałego ogrodu [1]. Być może one stanowiły podstawę rozwoju ogrodu pałacowego, urządzonego z tyłu pałacu. Budowę pałacu ukończyła w latach 1729-1751 r. [3]. Niżej herb hrabiowski von Maltzan i jego żony Anny von Erbach z 1725 r., umieszczone nad wejściem do pałacu od strony ogrodu. Herb rodowy Kospoth znajdował się nad oknem pierwszego piętra. Nie wiadomo kiedy go zawieszono - czy jest związany z dwoma braćmi von Kospoth (i wtedy zawieszony w latach 1725-1728), czy może trzecim mężem Anny von Erbach też von Kospoth, ale z innej linii. Wtedy byłby zawieszony najwcześniej w 1751 r.

Herb von Maltzan i von Erbach. Powiększ	Herb hrabiowski von Kospoth. Powiększ

Herb hrabiów von Erbach (z prawej od patrzącego) i von Promnitz w sali balowej umieszczono go w tym miejscu w 1734-1744 Fot. Fot. Marek Poprawa [31]

Joachim Wacław von Kospoth [25]	Anna Zofia - młodsza siostra Joachima Wacława [30]. Jej wnuczką była Anna Sophie	Anna Sophie Christine von Erbach z mopsem, w stroju myśliwskim Malował Johann Ziegler [Źródło]

W literaturze polskiej pisano o Annie Sophie Christine von Erbach jako siostrzenicy obu hrabiów. Gdyby była siostrzenicą pisałaby się ... von Salisch. Dlatego przedstawiam jej genealogię, bo była prawnuczką Justa von Kospoth i córką hrabiego von Erbach.

Po śmierci pierwszego męża (1728 r.) wyszła ponownie za mąż w 1737 r. za hr. Baltazara von Promnitza z Iłowy (pow. Żagań), a po jego śmierci w 1744 r., wyszła w 1751 r. za hr. Fredricha Augusta von Kospoth, mieszkając ciągle w Iłowej (zapewne pałac w Iłowej był bardziej reprezentacyjny - istnieje do dzisiaj). Zmarła tam w 1759 r. mając 50 lat. Mąż mieszkał po śmierci żony w Iłowej i zmarł bezdzietnie w 1782 r. Brzezinka przeszła do rąk jego bratanka i należała do Kospothów do 1945 r. Pochówki Kospothów znajdowały się w krypcie kościoła, leżacego obok pałacu i odbudowanego staraniem właścicieli. Kościół ten miał być mauzoleum rodziny von Kospoth.

Plany pałacu i założenia ogrodowego (oraz kościoła) sporządził Johann Blasius Peintner (1673–1732), wybitny śląski architekt początku XVIII wieku, pochodzący z Karyntii, nadworny architekt biskupa wrocławskiego Franciszka Ludwika, m.in. budowniczy Uniwersytetu Wrocławskiego (dlatego przy budowie pałacu brali udział jego współpracownicy budujący uniwersytet). Jungst H. [22] sądzi, że wspólpracował z nim też Christoph Hackner. Budową pałacu kierował mistrz budowlany Füller. Bogate wyposażenie wewnętrzne rzeźbił Johann Albrecht Siegwitz (autor m.in. rzeźby personifikacji Harmonii i Dysonansu Dźwięku na organach bazyliki św. Elżbiety, personifikacje Czterech Cnót Kardynalnych na balustradzie portalu Uniwersytetu Wrocławskiego). Prace kamieniarskie wykonał Johann Adam Karinger (1690–1742, znany z wykonania fontanny Neptuna na Nowym Targu we Wrocławiu). Prace sztukatorskie wykonali włoscy artyści Taroni oraz Brentan [3]. Malarzem był Johann Franz de Backer - flandryjczyk, który wykonał wiele obrazów wiszących w pałacu (1680-1750), szczególnie warte wspomnienia są liczne płótna o tematyce mitologicznej i alegorycznej zdobiące salę balową [10], które jeszcze wisiały w pałacu w 1949 r.

Potem Kospoth`owie zebrali dużą kolekcje dzieł sztuki (w 1837 r. pisano "Pałac z galerią obrazów"). W tym przynajmniej dwa płótna Petera Paula Rubensa, przypisywany Rembrandtowi portret, "Koncert wiejski" autorstwa Dirka Halsa oraz "Koncert" pędzla Jana Sandersa van Hemessen. Mieszkający w rezydencji w 1828 roku podporucznik, późniejszy feldmarszałek, Helmut von Moltke (podkochujący się w córce właściciela i wykonujący wówczas mapy okolic) wspomina, że widział dzieła Tycjana, van Dycka i Wouwermana. Duża część tej kolekcji trafiła w 1926-1928 w depozyt w Schlesisches Museum der bildenden Künste we Wrocławiu.

Wyposażanie pałacu i tworzenie ogrodu trwało aż do 1751 r. Tak wyglądał pałac z zewnątrz i założenie ogrodowe ok. 1750 r. Ogólny widok Pałacu wraz z ogrodem   [autor F.B. Werner. Własność BUW].

.
Widok pałacu od strony głównego wejścia [7]. Wg F.B. Wernera. Własność BUW

Widok pałacu od strony ogrodu [7]. Wg F.B. Wernera. Własność BUW.
Pokazana kopuła nad partią centralną została w 1820 r. zastąpiona dachem kopulastym z latarnią,
nastąpiły także inne znaczące zmiany w części dachowej

Pałac i otoczenie parkowe w latach 30-ch XIX w. [25]

Przekrój pałacu [3]

Na widokówce pokazano z prawej wejście do pałacu od strony jego frontu, z lewej - od strony parku.

Zdjęcie pałacu z końca XIX w. od strony głównego wejścia [8]

Zdjęcie pałacu od strony ogrodu z końca XIX w. [8]

W pałacu najbardziej reprezentacyjnyjnymi komnatami były - sala balowa o wysokości 10 m (I piętro) i sala myśliwska (parter).

Sala Balowa z malowidłami Beckera. Ebay.de	Sala Myśliwska [12]

Obrazy bardziej widoczne. Ebay.de

Kubatura pałacu 10 300 m3. Powierzchnia użytkowa 1 300 m2. Powierzchnia zabudowy 716 m2, Ilość pomieszczeń 47, powierzchnia terenu 10,5 ha. Szczególną wartość posiadały wnętrza pałacu, bogato dekorowane stiukami, polichromią i malowidłami. Pałac posiadał ogrzewanie powietrzne poprzez kanały umieszczone w filarach ścian. Fachowy architektoniczny opis pałacu i jego wyposażenia znajduje się w [3] s. 17-23. Również tam znajdują się zdjęcia pozostałego wyposażenia - fig. 129-142.

W połowie XIX w Kospothowie mieli następując majątki:
Hrabia v. Kospoth Ludwig August Gottlieb Karl: Brzezinka, Miodary, Krzeczyn, Gręboszyce, Sątok, Miłocice w powiecie oleśnickim
Hrabia v. Kospoth Siegfried: Buhrau, Freiwaldau, Klix, Rädel, Zeissau w powiecie żagańskiem
Hrabia v. Kospoth Gotthelf Erdmann Lebrech Halbau (Herrschaft, Halbau (schlesisch) w powiecie żagańskim

Pałac po 1945 r.
Pałac po wojnie podzielił los innych bezpańskich pałaców. Opuszczony niszczał, wszystko co dało sie wynieść - zniknęło. Dobrze zachował się herb hrabiowski von Kospoth i inne wewnątrz pałacu. Jeszcze przed II wojną światową Kospothowie oddali do wrocławskiego muzeum część obrazów na przechowanie. Prawdopodobnie i po wojnie część wyposażenia mogła trafić do muzeum. Najbardziej znany jest los rzeźb z parku. W 1949 r. na polecenie konserwatora wojewódzkiego do majątku udał się Tadeusz Zeleny, wojewódzki referent muzeów. Napisał potem: "w obszernym, zaniedbanym dziś parku pałacowym, otoczonym ogrodzeniem z kilkoma bramami, dekorowanym gdzieniegdzie kamiennymi kwiatonami barokowymi ustawione są 23 posągi kamienne i 14 dekoracyjnych wazonów" [25]. Rzeźby przedstawiały greckich i rzymskich bogów. Twierdzi się, że były one dłuta Johanna Albrechta Siegwitza i jego pomocników). Także rzeźby wazonów przypisuje się J.A. Siegwitzowi. Niekiedy twierdzi się, że istniały na nich sygnatury rzeźbiarzy Friebe i Wuttke. Raczej uważa się, że są to nazwiska turystów zaznaczających swoją obecność.

Pałac od strony ogrodu. Na pierwszym planie 2 posągi i 4 wazy, Na balkonie i na dachu po dwie wazy [22]

Pałac od strony frontowej. Widoczny posąg, 4 wazy na balkonie i lwy na murze przed wejściem [22]

W 1950 r. do Wilanowa przewieziono 22 posągi (1 trafił do innej kolekcji). Ustawione zostały nad brzegiem jeziora i na tarasach. Stoją tam do dziś [4]. Wazy (7 sztuk) trafiły także do Warszawy na osiedle Szwoleżerów [11].

	Zobacz zdjęcia rzeźb z Brzezinki wykonanych przez dra Michała Wardzyńskiego w ciągu kilku lat w Wilanowie. Niektóre z nich stoją w parku, inne jeszcze w magazynach.
Moment ustawiania w Wilanowie jednej z rzeźb z pałacu w Brzezince [13]

W 1957 r. rozpoczęto remont zabezpieczający pałacu. Wycięto zagrzybione belki stropowe, uzupełniono konstrukcję dachu, pokryto dach papą i blachą. Otwory wejściowe i okienne zamurowano. Roboty te prowadziła Brygada Robót Konserwatorskich przy Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków. W latach 1960-1961 Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki przy PKZ z Warszawy przejęła i zabezpieczyła trzy plafony malowane na płótnie. Plafony zdublowano, wzmocniono warstwą malarską, całość zakonserwowano [13].

	Z lewej na planie z ok. 1980 r. widać pałac i poniżej założenie ogrodowo-parkowe w stylu angielskim, na pięciu hektarach, z interesującymi grupami drzew liściastych i iglastych. Park już wówczas był zaniedbany i rozkopany. Obok parku widoczne są trzy budynki - dawnego domu dozorcy i spichlerza. Powyżej pałacu widoczny kościół i cztery aleje obsadzone drzewami [8].
Fragment planu Brzezinki z ok. 1980 r. [8].	Pałac od strony ogrodu - stan z 2009 r.

W 1967 r. planowano pałac adaptować na archiwum i dom pracy terenowej Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wykonano już projekt wstępny [23]. Zaplanowano jedynie rekonstrukcję sali balowej i myśliwskiej, z przeznaczeniem na sale wystawowe. Z uwagi na ponowną dewastację obiektu prace przeprowadzono jeszcze raz w 1973 r. Na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wrocławski oddział PKZ ponownie uzupełnił pokrycie dachu blachą i papą oraz zamurował otwory okienne i drzwiowe.

Jakie funkcje miał pełnić pałacu i ciekawostki z nim związane [23]. Miał być ośrodkiem wczasowym (1966), ośrodkiem wczasowych Wiromatu z Mikołowa (1968), Domem Dziecka dla 80 dzieci (1969), chciano pałac rozebrać (1972 - za sprawą Komitetu Powiatowego PZPR), Domem Rencisty (1983).

Mógł być Domem Kultury, miał być w nim Ośrodek wypoczynkowy dla turystów zagranicznych (1989), póżniej firma turystyczna z kapitałem zagranicznym miała go odbudować na cele turystyczno-rekreacyjne. Zatem miał zamiar przejąć pałac PTTK (1991), W 1991 r. Gmina Oleśnica nabyła prawo do pałacu i chyba ogrodu. Wartość oceniono na 1 506 395 000 zł. wtedy dopiero pałac można było sprzedać. Jednak była to cena zaporowa. Szeroko o powyższej historii napisał R.M. Łuczyński [23]. Okres 1990-1992 budzi wątpliwości, gdyż pojawiły się dwie historie zdarzeń.

W 1992 r. pałac sprzedano kierowcy rajdowemu Juliuszowi Sytemu. to były (?) kierowca wyścigowy [24], przebywający przez ok. 20 lat w W. Brytanii. zaczał zabezpieczać i remontować pałac. Zamierzał odzyskać rzeźby z Wilanowa. Nawiązał kontakt z rodziną Kospothów, od których uzyskał wiele zdjęć pałacu. Ale jak się wydaje, szybciej następowała dalsza nieunikniona dewastacja niż odtwarzanie. Ponadto naprzeciw głównego wejścia wybudowano jakieś silosy, widok na które nie będzie zbyt miły z okien pałacu. Z okolic fermy hodowlanej rozchodziła się nieprzyjemna woń, przy wiatrach wiejących z tamtego kierunku. Inne zabytkowe, pobliskie zabudowania folwarku, od ostatnich zdjęć z 1967 r., uległy dalszemu zniszczeniu (zawalił się dach). J. Syty zniechęcony kłopotami sprzedał pałac Grupie Kapitałowej Gant Development SA podobno za 4 mln [24], która posiadała większe możliwości ekonomiczne i techniczne na zabezpieczenie go przed dalszą dewastacją, a może nawet go odbudować. Wyżej z prawej pokazano ówczesny stan pałacu. Wkrótce okazało się, że Gant ma kłopoty finansowe i przestał intersować się pałacem, który stawał się powoli ruiną.

Pałac i folwark na zdjęciach udostępnionych mi (dziękuję!) przez Janusza Godynia. Kliknij, aby powiększyć.

Ogólny widok na folwark i część wsi, otoczonych lasem	Zarys pozostałości czworoboku folwarku, głębiej pałac, dalej kościół
Widok pałacu wśród drzew parku	Pałac z góry, widoczna zarwana środkowa część.  Fot. Janusz Godyń

Kościół z cmentarzem i kryptą
Jedynie dobrze zachowanym obiektem jest kościół-mauzoleum von Kospoth erygowany w 1742 r., również projektu Johanna Blasiusa Peintnera. Wewnątrz kościoła, nad ołtarzem znajduje się herb rodowy (jeszcze szlachecki) von Kospoth. W 1653-1676 pastorem w tym kościele (w 1655 r. jakoby w Miodarach) był Jan Bock – brat polskiego pastora Jerzego Bocka w Oleśnicy.

Kościół przed 1820 r. wg F.B. Wernera. Miał on wtedy murowaną wysoką wieżę

Kościł obecnie. Murowaną wieżę zastąpiono drewnianą, niższą ok. 1820 r.

Na widokówce kościół, cmentarz przykościelny i wnętrze z ołtarzem ambonowym

Do krypty wchodzi się przez oddzielne wejście (opis krypty). Po zapełnieniu tej krypty wykonano nowy cmentarz przy murze ogrodu

Kościół - mauzoleum Kospothów fot. Z. Podurgiel	Widok z góry na kościół. Za kościołem znajdował się kiedyś cmentarz. Fot. J. Godyń

Ostatnie płyty nagrobne z przykościelnego cmentarza

Na przykościelnym cmentarzu zachowanych jest kilka płyt nagrobnych z okresu do 1904-1916 r. Dało się odczytać jedynie:
Ernestine Stein geb. Wegner 11.1855 - 10.12.1914
Wilhelm Schmalisch 14.3.1833 - 13.5.1904
Karl Herzog 13.12.1891 - 5.5.1916, oraz kogoś pochodzącego z hrabiów von Kospoth
Reszta płyt została "zagospodarowana".

22.02.2008 r. Mieszkaniec Niemiec J. Stein. odnalazł tutaj widokówkę z domem, w którym mieszkali jego dziadkowie oraz zdjęcie płyty nagrobnej jego prababki. Na jego prośbę wysłałem skany o większej rozdzielczości.

Dojazd od pałacu jest bardzo dogodny - droga nr 25 (na Antonin), po lewej stronie za Sokołowicami, kierunkowskaz na Brzezinkę - cały czas prosto, po 4 km z lewej pojawi się pałac.

Zobacz:
Zdjęcia pałacu i rzeźb z 1949 r.

Zdjęcia obrazów w sali balowej z 1949 r.

Wazy z Brzezinki

Zdjęcia Humińskiego z Brzezinki

Literatura
Uwaga. Często linki do artykułów po kilku latach stają się nieaktualne. Pozostawiam je, gdyż podane nazwiska autorów mogą pomóc w poszukiwaniach.

1. Brzezowski W. , Jagiełło M., Ogrody na Sląsku, T. II., Barok Wrocław 2017
2. Jagiełło M., Brzezowski W., Ogrody na Śląsku, T. I., Od Średniowiecza do XVII w., Wrocław 2014
3. Katalog Zabytków sztuki w Polsce. Oleśnica, Bierutów i Okolice. Red. Pokora J., Zlat M. Warszawa 1983
4. Lamparska J. Samotni porywacze. Słowo Polskie 2.04.2004
5. Kościół w Brzezince http://www.luteranie.pl/diec.wroclawska/poew/brzezinka/brzezinka.htm
6. Heilmann Ch. Właściciele Brzezinki http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_Briese_Adel.htm
7. Werner F.B. Topographia Seu Compendium Silesiae. Pars II [...]. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
8. Ewidencja założenia ogrodowo-parkowego Brzezinka. Biuro Projektowo-Technologiczne Przemysłu Rolnego i Organizacji Przedsiębiorstw Rolnych BIPROZET. 1980.
9. Wiele ciekawych zdjęć na http://wroclaw.hydral.com.pl/7959,obiekt.html
10. Śląskie kolekcje sztuki http://www.slaskiekolekcje.eu/Kolekcje/Kospoth-rod-von-Briese#
11. Wazy z Brzezinki na osiedlu Szwoleżerów. https://fenomenwarszawy.blogspot.com/2012/09/osiedle-szwolezerow.html
12. Schlesische Schlösser. opr. Weber R. Dresden-Breslau. 1909
13. http://www.kobidz.pl/app/site.php5/getFile/355
14. Gemeindelexikon für die Provinz Schlesien : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen. Także wykorzystałem leksykony z roku 1900, 1905
15. Zimmermann Friedrich Albert. Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1783
16. Knie Johann G. Alphabetisch-statistisch-topographische Übersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien, 2. Auflage Breslau 1845
17. Haeusler W. Geschichte der Fuerstenthums Oels bis zum Aussterben der Piastischen Herzogslinie, Breslau 1883
18. Studium środowiska kulturowego do planu zagospodarowania przestrzennego gminy Oleśnica woj. wrocławskie. ROSiOŚK we Wrocławiu. Praca zbiorowa. 1998
19. Anders G. E. Statistik der Evangelischen Kirche in Schlesien. Verlag von Hugo Wagner, Glogau 1848
20. Rauer K. Fr. Alphabetischer Nachweis (Adressbuch) des in den Preussischen Staaten mit Rittergütern angesessenen Adels. Berlin 1857
21. Fras Z. Dzieje Gminy Długołęka. Profil. Wrocław 1998
22. Jung H. Christoph Hackner: ein schlesischer Barockbaumeister. Wrocław 1939
23. Łuczyński R.M., Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945-1991. Wrocław 2010
24. Obrona pałacu. Panorama Oleśnicka nr 30 (1451) 25 - 31 lipca 2012
25. Lamparska J., Tajemnicze zakątki na północny wschód od Wrocławia. Wrocław 2007 r.
26. Bülau F., Geheime geschichten und räthselhafte menschen: Sammlung verborgener ..., Band 9, Lipsk 1864
27. Brzezowski W., Dom mieszkalny we Wrocławiu w okresie baroku, Wrocław 2005
28. Biedermann J. G., Geschlechts Register der löblichen Ritterschafft im Voigtlande, Culmbach 1752
29. Just von Kostboth http://www.olesnica.org/Pomnik_nagrobny_Justa.htm
30. https://olesnica.org/Ciesle_kosciol.htm
31. Film na Yoytube o pałacu w Brzezince autorstwa Marka Poprawy
32. Nienałtowski M., Brzezinka, [w:] Między Widawą, a Dobrą ... Oleśnica 2011
33. Żerelik R., Najstarszy kopiarz książąt oleśnickich i kozielsko-bytomskich, Wrocław 2012

Więcej ze strony autorstwa Heilmann Ch.:,

• Urbarz - http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_Briese_Urbarium_1592.htm
• Kościól - http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_Briese_Kirche.htm
• Dokument Jana Bocka z 1666 - http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_Briese_Pfarrer_1666.htm
• Ważny dokument - http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_Briese_Besitzer.htm
• Historia Ślaska i Brzezinki - http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Briese_Seiler_Heilmann.htm
• Młyny (Hammerhäuser: Kupferhammer / Walkmühle) - http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_H.htm
• Dreiradenmühle - http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_D.htm
• Laufauskretscham - http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_L.htm
  

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI

a) Karl Wilhelm (Fürstenau 30 listopada 1680-Frankfurt 27 września 1714 r ); m.Breda 4 marca 1708 r Alma Marianna z Salisch ( 31 maja 1688-Breda 22 lutego 1709 r )

1b) Anna Sophie Christine (Breda 12 listopada 1708-Halbau , Śląsk 3 lutego 1759 r ); m.1 st 28 maja 1724 r Joachim Wilhelm Gf Maltzan (zm. Militsch 6 września 1728 r ); mnd nd 12 listopada 1737 Balthasar Gf von Promnitz (zm. Erbach 2 lutego 1744 r ); m.3d 5 października 1751 r Friedrich August Gf von Kospoth (zm. Halbau 3 października 1782 r )