Marek Nienałtowski Jerzy Bock

Jerzy (Georg) Bock (1621 - 1690), archidiakon oleśnicki. Urodził się 12 kwietnia 1621 r. w Komorzynie pod Byczyną, jako syn przybysza z Siedmiogrodu. Naukę rozpoczął w Byczynie. Tam bowiem rektorem szkolnym był Daniel Ducius, dbający o wysoki poziom prowadzonego przez siebie ośrodka. Swą naukę Jerzy Bock kontynuował na którejś z wyższych uczelni na Węgrzech (być może w Siedmiogrodzie), a następnie w Królewcu na Akademii Albertyńskiej, będącej jednym z głównych ośrodków luterańskich dla młodzieży ze Śląska. Być może odwiedził również Polskę. Świadczyłaby o tym dobra znajomość literatury polskiej oraz znajomość zwyczajów.

W 1646 r. rozpoczął karierę duchownego protestanckiego, obejmując stanowisko nauczycielskie jako audytor w Namysłowie. Po roku pracy został wyświęcony. Porzuca karierę nauczyciela i w 1648 r. został diakonem w Wołczynie. W obu miejscowościach istniały szkoły, w których uczono po polsku pastorów, którzy mieli objąć zbory we wsiach o dominacji ludności polskiej. Tam także kształciły się niemieckie dzieci, chcące poznać j. polski w celach handlowych. Miały ku temu okazję, gdyż w Wołczynie język polski był szeroko używany.

Obejmując posadę diakona Jerzy Bock uregulował również swoje życie prywatne, żeniąc się w 1646 r. z tamtejszą mieszczką Teodorą (lub Dorotą) Hilbriżanką. Z nią miał trzech synów.

Z Wołczyna został powołany przez księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda na polskiego pastora w Oleśnicy w 1650 r. Zborem polskim był kościół NMP i św. Jerzego, w którym prepozytem (proboszczem) był niemiecki pastor. Bock jako diakon był jego podwładnym. Jego poprzednikami byli Jakub Heusler (1638-1648) i Krzysztof Benner (1649-1650), którzy swoją pracę zaniedbywali. Jednocześnie Bock został mianowany osobistym nauczycielem języka polskiego księcia oleśnickiego. W 1651 r. w wieku lat trzydziestu objął stanowisko archidiakona. Było to drugie stanowisko po pastorze kościoła św. Jana (pomimo tego był dalej podwładnym prepozyta kościoła NMP i św. Jerzego). Tak szybki awans należy najprawdopodobniej przypisać jego zdolnościom kaznodziejskim, które w ówczesnym czasie były najbardziej cenione oraz reorganizacją kościoła w księstwie oleśnickim, w którym zaczęto promować młodych i zdolnych pastorów. Jako poeta miewał on bardzo piękne kazania polskie, dlatego słuchały go rzesze wiernych oraz sam książę.

Na tym zakończyła się kariera w hierarchii kościelnej śląskiego poety. Pozostał polskim pastorem bez własnego kościoła, korzystając z cudzej gościnności, nie zawsze dobrze ustosunkowanego preopzyta. To utrudniału mu wprowadzanie polskich nabożeństw. Nie miał również poparcia oleśnickich superintendentów. Być może zaszkodziły mu związki z mistykami (których nie uzewnętrzniał) oraz zbytnie propagowanie polskości.

Najwcześniejszymi utworami Jerzego Bocka były wiersze żałobne (epicedia) na zgon pastorów i mieszczan oleśnickich powstałe w latach 1651-1664. Pisane były tylko po łacinie. Są one tylko interesujące ze względu na osoby, którym poświęcił utwór. Należą do nich [7]:

• Krzysztof Benner (1657 r.) - polski diakon, po którym Bock objął funkcję diakona w kościele NMP i św. Jerzego, a potem prepozyt, któremu podlegał jako diakon.
• Krzysztof Freytag (1657 r.) - Superintendent księstwa i kaznodzieja nadworny, cenzor teologiczny, cesarski poeta, wierszopis łaciński.
• Łukasz Cneffelius (1661 r.) - diakon kościoła zamkowego oraz NMP i św. Jerzego.
• Urszula Heyssig (1658 r.) - członek rodziny drukarza Jana Seyfferta.
• Jerzy Heyssig (1659 r.) - mąż wyżej wymienionej. Bock napisał tren dla ich córek
• Anna Kessel (1660 r.) - członek rodziny nadwornego muzyka Johanna Kessela (o którym pisałem przy okazji muzyki w Oleśnicy).

Po raz drugi J. Bock wstąpił w związek małżeński w Oleśnicy w 1665 r. Jego wybranką została Maria Beckerówna, córka piekarza oleśnickiego. W związku ze ślubem wydał broszurę Jehouae Gamothetae duetu admodum reverendus chrissimus et doctissimus vir. Dn. Georgus Bock, Olsnae 1665. (błędnie podają w literaturze datę 1655) zawierającą wpisane gratulacje (wiersze) przychylnych mu osób - głównie duchowieństwa, mieszczan i szlachty, Byłi nimi: Karol Ortlob - superintendent ur. w Oleśnicy w 1628 r. organizator szkolnictwa oleśnickiego i autor podręczników (m.in. czytanki Oelsnisches Lesebuch - 1657 r.); Pastor Mateusz Muscalius z Ligoty Polskiej - bliski znajomy Bocka; Daniel Milichius, a także nauczyciele gimnazjum oleśnickiego - Paweł Poligonius, Zachariasz Rholeder i Szymon Gunterus, Jeremiasz Tierenberger - prawnik oraz kantor Zachariasz Fiedler (o którym pisałem przy okazji muzyki w Oleśnicy). Naturalnie wpisali się też brat Jan Bock i jego trzej synowie - Chrystnian, Samuel i Jan [7]. Broszurka ta istniała w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu w 1935 r. (dkrył ją W. Ogrodziński). Obecnie istnieją problemy z jej odnalezieniem.

Pozostał znany tylko z dwóch dzieł znaczących dla polskiej kultury piśmienniczej na Śląsku, a mianowicie: Ajenda albo Porządek kościołów ewanjelickich Księstwa Oleśnickiego... Oleśnica oficyna Seyfferta 1668 r. (istniało Wydanie brzeskie z 1715 i oleśnickie z 1819 r) oraz poemat dydaktyczny pt. Nauka domowa (Oleśnica 1670). Reszta jego dorobku zaginęła [2], chociaż odnaleziono niedawno jego polski wiersz.

Uważany jest za najlepszego stylistę spośród siedemnastowiecznych luteran śląskich. Na jego twórczość znaczny wpływ wywarli wybitni pisarze i poeci polskiego Odrodzenia z Janem Kochanowskim na czele. Jego głównym celem była taka twórczość literacka, która odpowiadałaby potrzebom wiernych z jego kościoła i najbliższego otoczenia. Jak sam się wyraził:

Acz i to wielka sztuka wylatować
Pod niebo, większa prostaka zbudować
Słowy niskimi (wyjątek ze wstępu do Agendy).

Agenda (Ajenda) Jerzego Bocka z 1668 r.

Ajenda... była tłumaczeniem (wg niektórych badaczy - przetworzeniem) Agendy wydanej przez Superintendenta oleśnickiego Melchiora Eccarda w 1593 r. "Jerzy Bock przysposobił ją polszczyźnie również duchowo. Zawierała ona w dziesięciu rozdziałach modlitwy i formuły odmawiane w czasie komunii, ślubów, nawiedzania chorych, małżeństw, chrztu i niektórych świąt. Ponadto w rozdziałach V i VI znajdowały się przepisy administracyjne kościoła oleśnickiego. W pewnych miejscach Bock rozszerzył tekst, w tym m.in. wierszowaną przedmowę. W istotny sposób powiększył tłumacz dodanymi przez siebie modlitwami rozdział VIII. Znalazło się w nim sześć dodatkowych modlitw: godna, postna, wielkanocna, na Wniebowstąpienie i do Trójcy Świętej oraz wygłaszana po kazaniu pogrzebowym "modlitwa nabożna o zbawienne z tym światem rozstanie". Przekład Agendy pełnił misję polskiej księgi liturgicznej na Śląsku przez dwa wieki. Łącznie ukazały się jej trzy wydania. Ostatnie - z 1819 roku - pod względem językowym niestety zniekształcone przez Krystiana Auersbacha. Jerzy Bock dzięki przekładowi Agendy umożliwił należyte odprawianie nabożeństw w tych zborach na Śląsku, w których zachowało się ich odprawianie w języku polskim. Istotną wartością przekładu była jego warstwa stylistyczna i językowa, uznana zgodnie przez badaczy za doskonałą. Co również ważne - język przekładu Bocka był wolny od germanizmów. Agenda wzorowana była na polskiej prozie religijnej XVI wieku. Jej tłumacz szczególny nacisk położył na stronę językową, by móc przemawiać do parafian w sposób podniosły. Dbałość o piękno i dostojeństwo języka umożliwiła stworzenie nie tylko ważnej dla luteran księgi liturgicznej, ale zarazem dokumentu literackiej polszczyzny na Śląsku i twórczej recepcji religijnej literatury renesansowej w tej dzielnicy" [powyższy tekst dotyczący Agendy pochodzi z artykułu Jerzego Andrzeja Pyzika]. Na temat "Agendy..." ukazał się ciekawy artykuł Władysława Sosny w Kwartalniku Powiatu Oleśnickiego nr 1(4) z 2002. Każdego, kto chciałby poznać zawartość rozdziałów Agendy - tam odsyłam [wyjątki z Agendy znajdują sie w: W. Ogrodziński. s. 65.]. Agenda, obok kancjonału brzeskiego J. Ch. Bockshammera i postylli Dambrowskiego należała jeszcze w XVIII w. do najpopularniejszych polskich druków protestanckich na Śląsku.

Strona tytułowa Ajendy. Własność: Książnica Cieszyńska. Fot. Anna Fedrizzi-Szostak. Więcej Jolanta Sztuchlik [10] oraz [9]

Poemat Jerzego Bocka Nauka domowa..., napisany z okazji wesela "uczciwego i pracowitego" Adama Hilbriga i "uczciwej a cnotliwej" wdowy Marii Szarej, jest utworem poświęconym życiu rodzinnemu. Autor podpisuje się imieniem Jerzy i daje nowożeńcom wskazówki dydaktyczne, radzi oprzeć życie domowe na pracowitości obojga małżonków. Tak na przykład zwraca się mąż do żony [W. Ogrodziński s. 49-63].

" ... niech nie próżnuje i sobie przy zwierciadle czoła nie magluje przyganiając gładkości: nie szkodzi robota urodzie tym się najmniej nie obrusza Cnota, Gdy pracujesz a śliczna twarz u ciebie przecie, Dalej słyniesz robotą, niż krasą na świecie". Autor poucza też, jak winni rodzice zająć się wychowaniem dzieci: "Gdy już dziatki moc wezmą, nie daj im próżnować, Jak zglowia szatańskiego mamy się warować Próżnowania: nie ma li głowy do nauki Syn twój, to zaś rzemiosłem takowe nieuki Ciemiężyć; i rzemiosło ma złote dno w sobie, Kto się dowcipnie ćwiczy, niewoli je sobie". W wierszu oprócz pouczających epitalamiów (wierszy weselnych) Bock przytacza obrazki obyczajowe. W opisie zatargów domowych ze służbą solidaryzuje się wyraźnie z gospodarzem. Gani złdziejstwo służby. Tym właśnie dziewka torem chodzi, Otworzy się łabija, pośpiewując schodzi To na masło, to na ser. Masło, len, konopie, Mąkę, jajca, groch, krupy i siana po snopie Przekrywa, ma pragarek z kopę, którym trzeba Nadziać gardziel i natkać pełne łono chleba, By jej w czem nie zganiły przed buhajem jakim; Darm o pani narzeka i zamkiem dwojakim W niebytności zam yka sołek i komorę; Domowy jednak złodziej za pasem doworę Nosi, którego postrzec darm o w nocy czujesz, Darmo sprzętów domowych usilnie pilnujesz: By pasterz, z której strony w stado wilk uderzy, Ale on indziej z krzewią czuło na nie mierzy Utwór zaprawiony jest humorem i satyrą, autor mistrzowsko dobiera trafne słowa i środki poetyckie. Druk wyszedł spod prasy oficyny Guntzela i Watzolda, podpisanych na karcie tytułowej spolszczoną formą nazwiska "Gincel" i "Weceld".

Karta tytułowa "Nauki domowej" Jerzego Bocka wydrukowanej w 1670 r. w Oleśnicy [2]

Niedługo przed śmiercią napisał wiersz po polsku z okazji ślubu w Oleśnicy (19 września 1689 r.) księżnej Elżbiety Wirtemberg-Mömpelgard i księcia Fryderyka Ferdynanda Wirtemberg-Weiltingen. Wiersz odszukał prof. Władysław Dynak, a skojarzył z młoda parą Jerzy Andrzej Pyzik [11].

Jerzy Bock zmarł w Oleśnicy 19 XI 1690 r. Pogrzeb odbył się po tygodniu (w oczekiwaniu na przybycie licznych gości) w kościele NMP i św. Jerzego w Oleśnicy, Zwłoki pochowano w kościele górnym, co każe sądzić, że w NMP. Rodzina wraz ze znajomymi ufundowali mu epitafium, podając na nim najważniejsze wzmianki z jego życia i podkreślając jego zasługi.

Wedlug Sinapiusa wspomniany nagrobek miał ponad wizerunkiem Bocka napis:

Propheta bonus et Poeta

Pod nim inskrypcję:

Effigies Reverendi Doctique Viri Georgii Bocks, Nati in Reynersdorff, A. Dom. MDC XXI absolutis in Hungaria et Regiomonti Studiis Constituti A. MDCXLVI Collegae Scholae Namslav. Ordinati A. MDCXLVIII Diaconi Constadiens. Vocati hue a Celsissimo Principe Sylvio Duce Wiirtembergico - Oelsnensi Pleniss. Tit. A. MDCL Diaconi et Polonorum Pastoris, uti et brevi post Archidiaconi, insigniti ab Immortali hoc Principe ob traditam Celsit. Linguam Polonicam et frequentatas a Serenit. Polonicas Conciones, Informatoris ex Singulari Clementia Titulo: Denati superatis constanter innumeris Curis, Morbis et Laboribus, Placide A. MDCXC Aetatis LXX, Ministerii XLII. Cuius Animam, Coelum; Corpus, Templum superius; Memoriam Hocce asservat.

Nagrobek już nie istniał w 1936 r. (wg informacji Zarządu Kościelnego w Oleśnicy z 30.04.1936 r., za W. Ogrodzińskim)

Jerzy miał brata Jana urodzonego także w Komorzynie (1616 lub 1623 r.), nauczyciela w oleśnickiej szkole i polskiego pastora w Brzezince (1655-1676), zmarłego w 1688 r. jako polski pastor w Masłowie pod Trzebnicą.

Najstarszym synem Jerzego Bocka z pierwszego małżeństwa był Chrystian Bock, urodzony w 1649 r. jeszcze w Wołczynie, później notariusz książęcy, krajowy, miejski i sądowy, oraz senior rady w Oleśnicy, zmarły dnia 17 lutego 1706 w Oleśnicy. Młodsze dzieci (Samuel i Jan) jeszcze żyły w czasie powtórnego małżeństwa Jerzego (czyli w 1665 r.). Prawdopodobnie z drugiego małżeństwa miał też córkę - podano, że w 1682 roku Wäger Daniel - organomistrz z Wrocławia poślubił w Oleśnicy córkę polskiego pastora Jerzego Bocka i związał się z miastem na stałe.

W różnych zachowanych ulotnych drukach z uroczystości urządzanych przez gimnazjum oleśnickie, występują jako jej uczniowie: w r. 1658 Chrystian Bock, w r. 1685 Ernest Bock, w 1687-89 Fryderyk Bock i Andrzej Bock, w 1692-1699 Sylwiusz Teodozjusz Bock jako przemawiający i deklamujący (głównie po niemiecku). Wszyscy są rodem z Oleśnicy, a więc mogą to być [wg Ogrodziński. W] synowie Jerzego z drugiego małżeństwa, najmłodszy to prawdopodobnie wnuk. Należy jednak mieć na uwadze, że w Oleśnicy mieszkały także [Sinapius J] inne osoby o tym nazwisku.

Pan Klaus Liwowsky przysłał informację, że studentem w Koenigsbergu (Królewcu) był Christian Bock, 4 sierpień 1672 z Oels. Sudiował medycynę. Daty zgadzają się, czyli Christian po zakończeniu nauki w gimnazjum wyjechał na studia do Królewca. Także tam studiował Georg Bock, 26 marzec 1688, widocznie ktoś z Oleśnicy o tym sammym nazwisku.

Na stronie http://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Seite_Oels_A_F.htm w spisie mieszkańców Oels znajduje się wpis "Bock, polnischer Diacon in Oels 1683 (KK E 49)".

Uwaga: Pojęcie "pracowity" określa pochodzenie ze stanu chłopskiego. "Uczciwy" - mieszczańskiego, a "urodzony" - ze stanu szlacheckiego.

Napisane w listopadzie 2010 r.
Dzień 19 listopada 2010 r. będzie 320. rocznicą śmierci Jerzego Bocka, 12 kwietnia 2011 r. będzie 390. rocznicą Jego urodzin. W każdym oleśnickim wydawnictwie historycznym pojawia się jego nazwisko, mamy też ulicę J. Bocka, zaproponowaną przez prof. Władysława Dynaka w 1989 r. Nazwisko J. Bocka jest znane wśród ludzi kultury na całym Śląsku. Czy tym datom poświęcimy więcej uwagi? Proponuję rok 2011 nazwać rokiem Jerzego Bocka i przypomnieć mieszkańcom Oleśnicy jego rolę w zachowaniu polskości na Śląsku, a szczególnie w księstwie oleśnickim. W muzeum oleśnickim J. Bock miałby swoje znaczące miejsce.

12 kwietnia 2021 r. była 400 rocznica urodzin J. Bocka. Nie ma co się dziwić, że w mieście rządzonym przez J. Bronsia - była to przemilczana rocznica.

Tekst opracowano wykorzystując:

1. Mendykowa A., Dzieje książki polskiej na Śląsku, Ossolineum. Wrocław. 1991
2. Oleśnica. Monografia miasta i okolic. red. Michalkiewicz Stanisław. Ossolineum. Wrocław. 1981
3. Pyzik J. A., Jerzy Bock, Kwartalnik Powiatu Oleśnickiego. s. 5-7, nr 2(7) 2003
4. Pyzik J. A. Oleśnicki luteranizm. Panorama Oleśnicka nr 48, 49 i 51 z listopada 1996 i nr 5 z 1997
5. Ogrodziński W., Jerzy Bock Nauka domowa i wyjątki z Agendy, Katowice 1936
6. Joachim, Dr., E., Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr., 3. Band Personen und Heimatverzeichnis, Leipzig 1917, Seite 624.
7. Zaremba Jan. Polscy pisarze na Śląsku po wojnie trzydziestoletniej. Wydawnictwo Ossolineum. 1969
8. Ogrodziński W., https://sbc.org.pl/Content/152805/ii2442-1936_1937-03-0001.pdf
9. Nienałtowski M., Wirtembergowie książęta na Oleśnicy, Bierutowie i Dobroszycach, Oleśnica 2019
10. Sztuchlik J., Agenda oleśnicka, czyli najstarszy polski przekład najpopularniejszej na Śląsku agendy protestanckiej. Cz. 1. Dzieje powstania polskiego przekładu i sylwetka jej tłumacza Jerzego Bocka oraz okoliczności odkrycia jedynego egezmplarza tego dzieła w Książnicy Cieszyńskiej. Wieści Wyszobramskie nr 12 2015

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI

JAN ZAREMBA
POLSCY PISARZE NA ŚLASKU
PO WOJNIE TRZYDZIESTOLETNIEJ
WROCLAW - WARSZAWA - KRAKÔW
ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLlNSKICH
WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK. 1969
SPIS RZECZY
I. Polski osrodek kulturalny kluczborsko-byczynski
Stosunki polityczne i religijne na Ślqsku po wojnie trzydziestoletniej . . 5
Pisarze kręgu kluczborsko-byczyńyskiego 10
II. Adam Gdacjusz
Autor i jego pisarstwo; . . 25
Kazania pokutne. Ardens irae divinae ignis 4O
Postilla popularis 52
Dwie broszury polemiczne: Jésus! Biga questionum i Jésus! Trias questionum. 59
Walka Gdacjusza ze szlachtq slqskq. Cztery broszury antyszlacheckie. 65
Dyskursy o sprawach moralnych i dogmatycznych. 79
Stanowisko Adama Gdacjusza wobec kontrreformacji na Śląsku . . . 83
Gdacjusz o życiu i obyczajach mieszczan i chlopów śląskich . . . . 91
Autorzy polscy w pismach Gdacjusza 98
Znajomość obcych autorów. Erudycja Gdacjusza 108
Znaczenie pisarza 120
III. Jerzy Bock
Wiadomosci o życiu i pismach autora 124
Dzialalnoâc pisarska Bocka a reformy oleśnickiego Kościola protestanckiego.
Przekład Agendy 133
Nauka domowa 152
Jerzy Bock a literatura polska XVI w 162
IV. Pisarze śląscy w sluzbie polskiej literatury 166
Rozwiązanie skrôtôw cytowanych utworôw 172
Indeks 173
Résumé 180
Spis ilustracji 183