Marek Nienałtowski
Gród i zamek za panowania Piastów

Gród
Karawany kupieckie wyjeżdżające rano z Wrocławia w kierunku Kalisza mogły w ciągu dnia przejechać ok. 30 km i wtedy stawały na postój i popas. Najlepsze miejsce postoju to płaski teren, z dostępem do wody. Takie miejsce istniało w okolicach obecnej Oleśnicy. Przy postojach pojawiają się rzemieślnicy naprawiający uprząż, uszkodzenia wozów, podkuwający konie, powstają też karczmy - tworzy się osada. Z czasem występuje w niej wymiana towarów i ich sprzedaż, zaczyna powstawać targ. Pojawia sie kapliczka, która z czasem przekształca sie w drewnany kościół. Aby strzec bezpieczeństwa na drogach i miru targowego, powstaje zapewne w dogodnym, bezpiecznym miejscu - strażnica dla kilku zbrojnych. Otoczona jest palisadą, parkanem, a może nawet zwykłym płotem. W miarę dalszego rozwoju osady zwiększa się jej ranga i zarazem ilość osiadłej ludności. Powstaje potrzeba administrowania tym terenem, ściągania podatków i obrony - pojawia się zapewne jakiś przedstawiciel księcia. Wybiera dogodny punkt w terenie (może na miejscu strażnicy) - w pobliżu osady, na podwyższeniu, z utrudnionym dostępem (bagna, rozlewiska, rzeka) i tam buduje książęcy gród obronny. Zarządza nim burgrabia zwany też kasztelanem. Działo się to najpewniej na początku XIII w. nawet przed 1238 r. Już w 1239 r. gości w swoim grodzie Henryk II Pobożny. W 1247 roku wspomina się kasztelana Cieszętę, który był tylko burgrabią [12], gdyż kasztelnia oleśnicka wówczas nie istniała.

Gród to budowla o charakterze obronnym, którego zabudowania mieszkalne i gospodarcze otoczone są co najmniej palisadą, a później wałem drewniano-ziemnym, prawdopodobnie o konstrukcji przekladkowej lub hakowej z palisadą, z rowem lub fosą, z najczęściej jedną bramą i mostem zwodzonym o szerokości 2,5 m (rysunek poniżej). Zapewne podobnie wyglądał gród w Oleśnicy. Stał na naturalnym wzniesienii otoczony przez bagna, rozlewiska rzeki Oleśnicy (staw Liliowy) i może fosę. Potwierdzają to badania wykopaliskowe z 1900-1914 roku w bezpośrednim otoczeniu zamku przy ul. Wałowej. Być może, że przy grodzie powstaje podgrodzie.

Hipotetyczny rysunek grodu (już z murowana wieżą i murowanym domem mieszkalnym) przed przebudową na zamek). Koncepcja Marek Nienałtowski [wg 5]. Rys. Zbigniew Podurgiel


Zamek książęcy
 Zamek, czyli budowla wykonana z cegły i posiadająca zamknięty (= zamek) obwód murów (inna definicja: zespół elementów warownych i budynków mieszkalnych powiązanych w zamknięty obwód obronny [7]). zaczyna sukcesywnie wyrastać na miejscu istniejącego grodu. Okres przebudowy mógł trwać nawet kilkadziesiąt lat. W trakcie istnienia grodu, był on zapewne palony i odbudowywany. Najpewniej w końcu XIII w. trwały w grodzie prace zwiększające jego obronność i rangę poprzez także sukcesywną zamianę budowli drewnianych na kamienne, zatem ceglane. Najprawdopodobniej pierwszą budowlą ceglaną była wieża (rysunek powyżej) o wysokości przekraczającej wysokość wałów i nie wyższa niż 15-20 m. Najczęściej w grodach spełniała ona rolę "ostatniego schronienia (obrony)". Tj. wieża posiadała zapasy wody (studnia) i żywności, a dostęp do jej wnętrza był znacznie utrudniony po podniesieniu drabiny. Umożliwało to załodze długotrwałą obronę i oczekiwanie na odsiecz po zdobyciu grodu.

Po raz pierwszy o oleśnickim zamku napisano [12] w 1292 r., gdy w nim (in Olesnicz castro nostro) książę Henryk Brzuchaty rozstrzygał spór między kanonikami regularnymi św. Augustyna z wrocławskiego Piasku, a rycerzem z Rakowa o prawo do prowadzenia karczmy w Rakowie. Sądzi się, że wieża mogła powstać przy końcu wieku. Wg [4] powstała ok. 1294 r. bowiem wted gród staje się grodem granicznym księstwa głogowskiego i wzrasta jego obronna ranga. Musiał tym samym mieć większą zdolność obronną, której symbolem mogła być murowana wieża. Ostatnie badania (2005 r.) wykazały, że dolna część obecnego skrzydła zachodniego była także murowana w XIII - prawdopodobnie równolegle do budowy wieży. Ale nie wszyscy historycy z tym się zgadzają. To skrzydło było wcześniej domem mieszkalnym. W innych grodach także budowano z cegieł najpierw wieżę i dom mieszkalny.

O tym, że zamek oleśnicki miał niemałe znaczenie świadczą częste i niekiedy długie wizyty w Oleśnicy władcy księstwa Henryka Głogowskiego. Tutaj bowiem wystawia różne dokumenty w latach 1297 (dwukrotnie), 1299, 1300 (3 razy, w tym raz w Bierutowie), 1301 (2 razy), 1304, 1308 (2 razy) [13]. Po śmierci Henryka (1309) i podziałach jego władztwa powstaje w 1312-1313 r. księstwo oleśnickie, którego pierwszym władcą jest syn Henryka - Bolesław. Jeszcze wcześniej 19.03. 1309 r. ważną umowę pomiędzy Henrykiem II, synem Henryka głogowskiego i biskupem wrocławskim podpisano także w Oleśnicy.                   

Po 1313 roku książę Bolesław przenosi zapewne swoją siedzibę do Oleśnicy [12]. Prawdopoddobnie rozbudowuje gród do swoich potrzeb, może rozbudowuje murowany dom mieszkalny. Po 1323 r. kiedy to kolejny władca księstwa oleśnickiego - książę Konrad Namysłowski ostatecznie przenosi swoją siedzibę do Oleśnicy - musi mieć rezydencję godną swoich ambicji (dziedzic królewstwa polskiego) i znaczenia księstwa. Konrad I Oleśnicki (bo tak potem był nazywany) w tym celu rozbudowuje zamek. Może najpierw rozbudowuje dom mieszkalny i potem w miejsce wałów ziemno-drewanianych stawia mury obronne. Budowa zamku do postaci niżej pokazanej mogła trwać może ok. 6-10 lat, a przy braku pieniędzy - znacznie dłużej.

Zamek oleśnicki - rekonstrukcja hipotetyczna autorstwa prof. M. Przyłęckiego
Inne ujęcie, wraz z sprzężonymi murami miejskimi. W oparciu o nowe badania [14] dodano kolejną wieżę i przypory. Koncepcja Marek Nienałtowski. Rys. Z. Podurgiel


Plan zamku (wg. Kurta Bimlera) i przyjęte na tej stronie usytuowanie budowli względem stron świata

Uwagę zwraca kształt zamku - rozmieszczony na nieregularnym czworoboku. Jest to prawdopodobnie wynik dostosowania jego do:

W podobny sposób były ukształtowane inne zamki. Także wiele zamków jest podobnie, jak oleśnicki - rozmieszczonych przekątnymi w kierunku stron świata. Dziwne, że także zamek wołowski budowany przez oleśnickich Piastów. Czy było to jakąś regułą? Aby ułatwić opisywanie zamku przyjmuje się pokazane na powyższym rysunku uproszczone usytuowanie jego względem stron świata.

Bryłę zamku, pokazaną na powyższym rysunku wg prof. M. Przyłęckiego (lub wg J. Salma), - charakteryzują:

Powierzchnia zamku wynosiła ok. 2000-2500 m2.

Nie znamy kolejności przekształcenia grodu w zamek i budowy poszczególnych elementów zamku. W zamku książęcym w Oleśnicy wybudowano jeden duży dom mieszkalny, przeznaczony na siedzibę księcia. Mógł on powstać jako:

Dom księcia początkowo mógł być piętrowy i założony na planie wydłużonego prostokąta o lekko ściętym boku północnym i wymiarach 45x14 m. Od strony zewnętrznej grubość murów wynosiła 3 m, a od wewnętrznej - 2m.

Dom posiadał trójdzielny podział wnętrz. W Oleśnicy jak i innych zamkach śląskich środkowa izba była wielka i przeznaczona do celów reprezentacyjnych (aula) i po bokach były dwie mniejsze izby. Łącznie było tam 11 izb mieszkalnych, z których wiele nie było sklepionych. Na piętrze zwyczajowo mieściła się sala reprezentacyjna. Musiało tam być też ogniobezpieczne pomieszczenie przechowywania dokumentów. Była także izba do przechowywania zbroi oraz powinna istnieć kaplica. Chociaż z późniejszego opisu wynika, że przy murze północnym znajdowała się osobna sklepiona kaplica zamkowa i obok izba pisarza. W dwu takich samych małych izdebkach mieściły się: w jednej piekarnia, w drugiej piwowarnia. Pomieszczenia stajenne dla zbrojnych i spichlerz mogły znajdować się poza murami w obrębie ograniczonym przez fosy (przedstawione rysunki zamku najprawdopodobniej zbyt przybliżyły fosy do murów zamku).

Wieża, która mogła być wybudowana jeszcze za czasów istnienia grodu - ostatecznie po wybudowaniu murów - znalazła się w ich narożu. Miała różne funkcje. Była symbolem władzy - czym wyższa i potężniejsza tym większa ranga władcy. Z punktu widzenia użytkowego, spełniała poczwórną rolę: stanowiła element obrony aktywnej, strażnicę, dogodne miejsce obserwacji bramy oraz miejsce ostatniej obrony i schronienia w przypadku zdobycia zamku przez wroga. Początkowo wieża mogła być używana przez kasztelana (burgrabiego), jako jego siedziba. Potem (po wybudowaniu domu mieszkalnego), w wieży znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, mieszkalne, więzienne (piwnice, lochy) i katowskie. Dla szlachty znana była kara: wieży dolnej (ciężka) i wieży górnej (lekka, z możliwością nawet trzymani służącego).


                                  Rys. J. Bogdanowski

Średnica wieży zamku oleśnickiego wynosiła ok. 11 m, a grubość murów przy podstawie ok 3 m. Wysokość wieży w okresie średniowiecza wynosiła ok. 20 m. Wysokość części piwnicznej ok. 3-6 m. Była to tzw. wieża główna. W zamku istniała także druga wieża o przekroju kwadratowym, ustawiona w drugim narożu murów. Spełniała ona rolę mieszkalną dla zbrojnych oraz magazynową. Podobno jakieś ślady mogą skazywać na istnienie wieży okrągłej po przeciwległej stronie obecnie istniejącej (na połączeniu obecnego skrzydła południowego z zachodnim).

Zamek otoczono z 3 stron wysokim ceglanym murem obwodowym. Grubość murów przy podstawie wynosiła 2-3 m. Wysokość murów wynosiła w takich zamkach około 8-10 m. i w trakcie licznych modernizacji mogła ulegać podwyższaniu. W murze obwodowym, w pobliżu wieży była wykonana brama wjazdowa. Jej szerokość winna zapewnić wjazd wozu zaprzęgniętego w dwa woły, czyli ok. 2,5 m. Brama była chroniona wrotami i broną. Nad bramą znajdowało się najpewniej pomieszczenie straży i wrotnego, zadaniem którego było także podnoszenie i opuszczanie brony. Dojście do bramy odbywało się przez most zwodzony umieszczony nad fosą. Zwyczajowo w okolicy mostu zwodzonego stała izba straży.

Na wieży jak i murach zamkowych znajdowały się strzelnice i blanki oraz były dobudowane różnego rodzaju konstrukcje drewniane zapewniające obserwację, komunikację, osłonę załóg i możliwość rażenia wroga przy pomocy kusz (lub kamieni w stosunku do napastników znajdujących się pod pod murem - stopą muru).

Od strony północnej, wschodniej i zachodniej - zamku broniła także szeroka i głęboka fosa. Od strony południowej fosa łączyła się z tzw. stawem liliowym i bagnistymi rozlewiskami, stanowiącymi skuteczną przeszkodę dla napastników. Obrona zamku była sprzężona z foryfikacjami miasta. Winna zapewnić obronę własną ale i wspierać obronę miasta. Mury miejskie kończyły się w fosie zamkowej. Jak pokazują wykopaliska mogły się one kończyć wieżyczkami. Usytuowanie zamku względem miasta i murów obronnych pokazano na poniższym rysunku (wg prof. M. Przyłęckiego).


Usytuowanie zamku względem miasta i murów obronnych po 1400 r.
Rys. M. Przyłęcki

Jak najprawdopodobniej budowano mury zamku? - Do wykonanego wykopu fundamentowego wrzucano tłustą glinę, na nią kamienie polne (otoczaki) i po wyrównaniu wznoszono właściwe fundamenty kamienne wiązane zaprawą, a dopiero na nich budowano ceglane mury.

Po wybudowaniu - zamek był modernizowany. Wynikało to z dostosowania go do rosnącej liczby załogi i służby zamkowej, i nowych rodzajów broni. Ale największa modernizacja mogła nastąpić po spaleniu go (może tylko częściowym?) w trakcie wojen husyckich (lipiec 1432 r.). Po tym zdarzeniu zamek odbudowano nadbudowując m.in. kolejne piętro skrzydła zachodniego. Być może, że wówczas umieszczono przy nim przypory i rozszerzono teren przedzamcza umozliwiający rozbudowę stajen i innych pomocniczych budowli. W tym zamku mieszkali i rządzili księstwem samodzielnie lub wspólnie od 1320 r. do 1492 - Konrad I, II, III, V, VII, IX i X. I niekiedy wdowy po nich. Niektórzy z książąt tylko okresowo przebywali w zamku i zamieszkiwali w swoich częściach księstwa (np. Koźle).

Z rzeźbiarskiego wystroju tego gotyckiego okresu zachowały się dwa zabytki:

Kamienna figura tarczownika (zdjęcie z prawej), umieszczona nad bramą wjazdową na podwórzec (bramę i figurę przeniesiono w to miejsce dopiero w 1905 r.). Tarczownik ubrany w strój używany w drugiej połowie XIV w. trzyma po obu stronach tarcze z orłami księstw wrocławskiego i oleśnickiego. Na ramionach wsparte dwa hełmy z klejnotami rycerskimi. Rzeźba ta jest w złym stanie i powinna być poddana zabiegom konserwatorskim i chroniona przed wpływami atmosferycznymi.

Poniżej figury tarczownika znajduje się rzeźba herbowa, która została wykonana w 1900-1906. Przedstawia ona herb margrafów brandenburskich. Umieszczona została pod figurą tarczownika po przeniesieniu bramy w nowe - obecne miejsce. W literaturze polskiej pisano o nim jako piastowskim, co nie jest prawdą.

Herb książąt oleśnickich umieszczony nad wejściem do pomieszczenia wieży (na zdjęciu z lewej). Sądzono, że do 1905 r. znajdował się on nad starym usytuowaniem bramy, pod figurą tarczownika. Jednak ikonografia zamku tego nie potwierdza. Nie wiadomo, gdzie wcześniej był umieszczony.
Godłem herbu jest - orzeł z przepaską przez pierś i skrzydła, z krzyżem i trójliściem (kliknij herb, aby powiększyć). Nad tarczą znajduje się - hełm z labrami i klejnot herbowy w postaci półorła śląskiego i półkolistego, wzdłużnego grzebienia (pióropusza) z dwóch szeregów piór pawich. Zarówno przestylizowane pawie pióra nad hełmem, jak i przewieszona przezeń draperia (labry) spotykane są często w heraldyce czternastowiecznej (kliknij na herb). Ale czy w tym okresie rzeźba została wykonana? Można też sądzić, że jeśli była wykonana w XIV w., to mogła być elementem większej całości.

W roku 1492 umiera bezpotomnie ostatni Piast oleśnicki Konrad X Biały. Księstwo, jako opuszczone lenno, przechodzi pod bezpośredni zarząd króla Czech, wówczas Władysława II Jagiellończyka. Przez trzy lata zamek i księstwo należą do króla Czech. W 1493 r. zostaje przekazany pod tymczasowy zarząd księcia cieszyńskiego Kazimierza II, będącego generalnym namiestnikiem królewskim na Śląsku. Dopiero przy końcu kwietnia 1495 r. Władysław II przekazuje Oleśnicę w zamian za dobra Podiebrady, dopłacająć 5000 kóp groszy praskich księciu ziębickiemu Henrykowi I, synowi poprzedniego króla Czech Jerzego Podiebrada.

Prawdopodobnie wówczas zamek musiał być zaniedbany. Brak władcy musiał prowadzić do jego rozkradania i rozbierania murów na cegły, wykorzystywane do budowy domostw.

Literatura:

  1. Przyłęcki M., Najcenniejsze zabytki Oleśnicy, Zapiski Oleśnickie nr 2 z 1995
  2. Przyłęcki M., Zamek w Oleśnicy, Towarzystwo Przyjaciól Miasta Oleśnicy, Wrocław 1989
  3. Przyłęcki M., Zamek w Oleśnicy, Panorama Oleśnicka nr 27, 29,31, 33, 34 z 1994
  4. Starzewska M., Oleśnica. Ossolineum, Wrocław. 1963
  5. Bogdanowski J., Architektura obronna w krajobrazie Polski, PWN. 2002
  6. Kajzer L., Kołodziejski S, Salm J. Leksykon zamków w Polsce, Arkady Warszawa - 2001
  7. Guerquin B., Zamki w Polsce. Arkady, Warszawa 1984
  8. Guerquin B., Zamki śląskie, Warszawa 1957
  9. Łuczyński R., Zamki i pałace Dolnego Śląska. Wrocław i okolice, Wrocław 1999
  10. Bimler K., Die schlesischen massiven. 3 Fsm. Ols kr. Ols, Gross Wartenberg, Militsch, Trebnitz, Wohlau, Steinau, Breslau 1942
  11. Nienałtowski M., Z. Podurgiel Z., Zamek książęcy w Oleśnicy, Oleśnica 2006
  12. Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność, Atut Wrocław 2006
  13. Jurek T., Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274-1309), Avalon, Kraków 2006
  14. Nienałtowski M., Zamek książęcy w Oleśnicy. Od czasów piastowskich po współczesność, Katowice 2017

 

Dalej - Zamek za Podiebradów

 

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
 Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
 Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI

Gliwice