Marek Nienałtowski
Książka o organach z bazyliki mniejszej św. Jana Apostoła w Oleśnicy

Ksiądz Infułat Władysław Ozimek wydał kolejną książkę opisującą i jednocześnie promującą bazylikę mniejszą św. Jana Apostoła w Oleśnicy, a tym samym i Oleśnicę. Poprzednie książki wydane przez ks. W. Ozimka dotyczyły opisu i historii samego kościoła, Konserwacji kościołów (także Św. Trójcy), Krypty Wirtembergów i książąt ziębicko-oleśnickich (Podiebradów). Tym razem wydana książka dotyczy organów znajdujących się w bazylice od 1910 r. Jej tytuł: Organy firmy Schlag & Söhne w bazylice mniejszej św. Jana Apostoła. Książka została napisana, pod redakcją ks. W. Ozimka, przez Andrzeja Prasała, Wolfanga J. Brylla i Antoniego Szydłowskiego. Pierwsi dwaj autorzy to znani w środowisku muzycznym organolodzy - autorzy książek, artykułów i referatów poświęconych organom. Antoni Szydłowski to organmistrz, zaangażowany przez ponad 10 lat w odnowę opisywanych organów. Ten dobór autorów wskazuje na wysoki poziom merytoryczny wydanej książki. Niżej jej okładka i spis treści.

Pierwszy rozdział napisany przez Andrzeja Prasałę nosi tytuł Dzieje organów bazyliki św. Jana Apostoła w Oleśnicy. Autor zaznacza, że odtworzenie dokładnych dziejów organów bazyliki sprawia trudności, gdyż niemieckie archiwalia najczęściej uległy zniszczeniu lub rozproszeniu. Pomimo tego rozdział ten zawiera wiele nowości i jednocześnie zagadek.

Poniżej organów widać trzy poziomy empor. Druga od góry - bardzo niska mogła być wspomnianym w książce chórem uczniowskim. Tę emporę zlikwidowano po 1905 r.

W balustradzie chóru muzycznego widać wybrzuszenie po pozytywie balustradowym

Pierwsza wzmianka o organach w kościele zamkowym pochodzi z 1605 r. czyli z czasów Karola II Podiebrada. Przypomnę, że wtedy wybudowano ambonę. Może wybudowanie ambony i organów w jednym czasie było zamierzone? Jest to ważne pytanie w historii Podiebradów. Wówczas organy rozmieszczono w prezbiterium, co było raczej normą.

Natomiast kolejne organy powstały w 1659 r. czyli za czasów rządów Wirtembergów. Co ciekawe, że usytuowano je na "dolnym chórze uczniowskim", o czym napisał autor za J. Sinapiusem. Powstaje pytanie, gdzie ten chór uczniów Gymnasium illustre był rozmieszczony. Za czasów Sinapiusa już istniała dolna empora, powyżej niej jakaś empora o małej wysokości i powyżej niej "górny chór muzyczny" (jak pisze autor) z organami (fot. z prawej).
Czy można sądzić, że ta środkowa empora była nazywana dolnym chórem uczniowskim (muzycznym)? Niestety, nic nie wiemy o tej emporze, zapewne zlikwidowano ją po 1905 r.

Dalej autor pisze o znanej nam fundacji nowych organów w 1685 r. (wraz chórem muzycznym) przez księcia wirtembersko-oleśnickiego Sylwiusza Friedricha i jego żony, ale podaje nowe ciekawe informacje, o które należy uzupełnić historię kościoła. Okazało się, że te organy już w 1719 r. wymagały reperacji i w związku z tym pojawia się nazwisko znanego później organmistrza Michaela Englera Młodszego, który dzięki naprawie tych organów dostał zlecenie wykonania nowych organów w oleśnickim kościele NMP i św. Jerzego.

Na stronie 14. podano opis organów z 1774 r., a następnie napisano, że te organy wykonał prawdopodobnie Engler. Znając historię księstwa chciałbym przypomnieć o innym organmistrzu oleśnickim Christianie Siegmundzie Puchercie. Wówczas panował w księstwie oleśnickim książę Carl Christian Erdmann, który wybudował miejscowość Pokój, stwarzając z niej letnią stolicę księstwa. W powstałym kościele św. Zofii zlecił wykonanie organów właśnie Puchertowi, co nastapiło w 1774 r. Może również wybudował lub remontował organy w kościele zamkowym w Oleśnicy? Naturalnie moje przypuszczenia wynikają tylko ze znajomości księstwa, a nie znajomości historii organów. Były to ponadto organy mniej rozbudowane niż te opisane w 1774 r w Oleśnicy. Można zauważyć, że historia organów z Pokoju do 1945 r. jest podobna do historii organów z bazyliki oleśnickiej (w obu pracował Ch. S. Puchert, J. G. Anders i w końcu w obu kościołach pojawiły się organy Schlaga).

Z ilustracji wynika, że w balustradzie znajdował się pozytyw balustradowy, ale w literaturze oleśnickiej nie podano daty jego powstania i usunięcia. A. Prasał podał, że pozytyw istniał już w 1774 r. Natomiast usunął go J. G. Anders, gdy w 1856-1868 r. wykonując przebudowę organów - przeniósł sekcję brzmieniową pozytywu do wnętrza szafy organowej.

Z tego ciekawego rozdziału również dowiemy się o planach reperacji organów w 1904 r., przez firmę Schlag & Sohne, które przerwała oraz skomplikowała katastrofa kościoła w 1905 r. Ostatecznie wybudowano w 1910 r. nowe organy, które miały być kopią starego instrumentu.

Ciekawe informacje pojawiają się w podrozdziale "Po 1945 roku.". Okazało się, że po II wojnie światowej organy były niesprawne, wiele piszczałek zostało uszkodzonych i zniknęły całe głosy. Autor sądzi, że zostaly one m.in. zawłaszczone przez firmy organmistrzowskie, których pracownicy jeździli na Dolny Śląsk po materiał. Najbardziej zaskoczyła mnie informacja, że podczas naprawy organów wykorzystano części z instrumentu istniejącego w obecnym Gimnazjum nr 1. Okazało się, że w tej szkole istniały organy wykonane przez J. G. Andersa w 1879 r. Nie wiadomo, czy wykorzystano również elementy organów z Gimnazjum Królewskiego, które mogły w części istnieć po spaleniu budynku gimnazjum. O tych organach prawie nic nie wiadomo - przeniesiono je w 1903 r. z już zamkniętego byłego Gymnasium illustre.

Reasumując - bardzo ciekawy tekst rozdziału, rozwijający naszą wiedzę o historii organów, bazyliki, Oleśnicy i księstwa.

Organmistrz Antoni Szydłowski napisał rozdział o renowacji organów. Jest to najogólniej tekst trudny i wymaga wcześniejszego zapoznania się z podstawami budowy organów. Może częściowo pomóc rysunek, na elementy którego należy najeżdżać myszką. Rozdział zawiera opis 10 lat pracy mistrza i jego dwóch córek - Agnieszki i Katarzyny przy renowacji organów. Prace te zlecił ks. Infułat Władysław Ozimek, chcąc aby organy wróciły do swojego stanu z 1910 r. i odpowiadały randze bazyliki mniejszej. Zaczęły się w grudniu 1999 r. od oględzin, które wykazały, że ich stan techniczny wymaga przeprowadzenia znaczących prac rewaloryzacyjnych i rekonstrukcyjnych. W rozdziale autor wymienił ich zakres realizowany etapami w latach 2002 - 2012 r. Dzięki tym pracom oraz stałej opiece organmistrzowskiej firmy A. Szydłowskiego "oleśnickie organy odzyskały całkowitą sprawność techniczną oraz pierwotne brzmienie i blask. Ich walory muzyczne sprawiły, że ponownie zostały wykorzystane jako pełnowartościowy instrument koncertowy" [A. Prasał]. Opinię tę podtrzymują muzycy w trakcie trwania od 2005 r. Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej w Oleśnicy (W trakcie trwania Festiwalu Muzyki Organowej ks. Władysław Ozimek-Odnowiciel siedzi skromnie z boku, a przemawiający zapominają o 10 latach pracy).

Pozostałe dwa rozdziały napisał Wolfang J. Brylla - dotyczą one głównie firmy Schlag & Söhne. Zainteresują zapewne osoby związane z budową organów oraz chcące głębiej poznać historię wymienionej firmy.

Książka będzie zapewne sprzedawana w oleśnickim Domu Spotkań z Historią oraz w kancelarii Parafii p.w. Św. Jana Apostoła i Ewangelisty
Łużycka 4, 56-400 Oleśnica, tel. (71) 314-21-42

P.S. W Oleśnicy przed 1945 r były trzy instrumenty firmy Schlag & Söhne. Jeden wyżej opisany, drugi istniejący od 1913 r. w sali gimnastycznej byłej Knabenschule (obecnie Liceum Ogólnokształcące nr 1). Nie wiadomo co się z nim stało po 1946 r. Może spalił się w trakcie pożaru sali gimnastycznej? Zapewne jego kontuar i piszczałki nie przetrzymały 3 lat sąsaiadowania rannych z lazaretu armii niemieckiej i radzieckiej. Trzecie organy zostały przeniesione ze starego budynku gimnazjum przy ul. Wrocławskiej do Gimnazjum Królewskiego na obecnej ul. A. Mickiewicza. W 1903 roku zadanie to zostało zlecone firmie "Schlag und Söhne", która we współpracy z oleśnickim stolarzem Pohlem dokonała rozbudowy i unowocześnienia instrumentu.

Andrzej Prasała napisał [s.9] "Sporo popularno-naukowych informacji o oleśnickim instrumencie, wzbogaconych wartościowym materiałem ilustracyjnym zawiera strona internetowa Marka Nienałtowskiego" i dalej podano link do odsłony o organach.

Tekst o książce z Panoramy Oleśnickiej

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI