Jerzy Andrzej Pyzik.
Panorama Oleśnicka nr 9 z 1995 r.

Kiedy powstała Oleśnica?

Już prawie 6 lat minęło od niezbyt okazałych, nie mniej jednak uroczystych obchodów osiemsetlecia Oleśnicy. Podstawę jubileuszu upatrywano w dokumencie wystawionym w Olesniz przez biskupa wrocławskiego Żyrosława II dla rycerskiego zakonu joannitów. Miało to miejsce w roku 1189, a miejscowość Olesniz część historyków kojarzy z naszym miastem. Z kolei inni badacze sądzą, że stało się to w dzisiejszej Małej Oleśnicy, położonej na południe od Oławy. Wówczas również i ta miejscowość - w XIII wieku własność zakonu templariuszy - nazywana była Oleśnicą. Takiej identyfikacji dokonuje m.in. wydawca najnowszego śląskiego kodeksu dyplomatycznego.

Trudno jest obecnie jednoznacznie rozstrzygnąć, jak było w rzeczywistości, zwłaszcza że brak jest jakichkolwiek innych danych. Musimy przy tym pamiętać jeszcze o znajdującej się na południowy zachód od Oleśnicy wsi Oleśniczka, która była w tym czasie trzecią śląską Oleśnicą. Tej ostatniej również nie możemy wykluczyć przy rozpatrywaniu miejsca wystawienia wspomnianego poprzednio dokumentu.

Innego rodzaju komplikacje wprowadza często spotykana wiadomość o istnieniu Oleśnicy już w 936 roku. W tym jednak przypadku sprawę rozstrzyga ostatecznie fakt, że ta miejscowość (w dokumencie określana jako Olsniz) została założona przez króla niemieckiego Henryka I. Ówczesne królestwo niemieckie z całą pewnością nie obejmowało Śląska, a więc owa informacja odnosi się najprawdopodobniej do miasta Oelsnitz. Jest ono umiejscowione w Niemczech w tzw. Vogtlandzie, niedaleko granicy z Czechami.

Kolejna kłopotliwa wiadomość związana jest z rokiem 979, kiedy to podobno wystawiono w Oleśnicy kościół pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty. Jak powszechnie przyjmują badacze historii Kościoła katolickiego, najstarszym kościołem na Śląsku - a już z całą pewnością w szeroko pojętej okolicy Wrocławia - jest wrocławska katedra pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Powstanie położonego na Ostrowie Tumskim kościoła katedralnego wiązane jest z rokiem tysięcznym (1000 rok po narodzeniu Chrystusa). Tym samym poprzednia wiadomość wygląda jedynie na pobożne życzenie, zwłaszcza że nie ma żadnego potwierdzenia w dokumentach, czy też w ogóle w jakichkolwiek źródłach historycznych.

Kolejne wzmianki, tym razem już w źródłach historycznych, dotyczą niewątpliwie posiadłości klasztoru tzw. augustianów, a poprawnie kanoników regularnych laterańskich pod wezwaniem NMP na wrocławskiej Wyspie Piaskowej. Mianowicie, w roku 1193 wymieniona jest "Olesnich villa prima" (tj. pierwsza wieś Oleśnica), dar Cieszybora, względnie Wszebora, krewnego słynnego wielmoży Piotra Włosta. W tym samym roku w innym dokumencie jest mowa o "villam Oleśnic". Wreszcie w 1204 roku występuje "Holesnischa Coseborij". niekiedy odczytywana jako "H. Wseborij".

Najczęściej przyjmuje się, że w tych trzech przypadkach jest mowa o późniejszej Oleśniczce, wspomnianej już poprzednio wsi w pobliżu Oleśnicy. Rzeczywiście Oleśniczka była własnością klasztoru NMP aż do roku 1810, kiedy to posiadłość Kościoła katolickiego przejęło państwo pruskie. Na uwagę zasługuje jednak wymienienie w roku 1193 terminu "prima", co świadczy o tym, że gdzieś niedaleko była co najmniej jeszcze jedna wieś Oleśnica.

Dalsze wątpliwości budzi fakt, że w roku 1250 - jak to podaje dokument papieża Innocentego IV - klasztor NMP posiadał dwie wsie o nazwie Oleśnica. Jedną z nich z pewnością była dzisiejsza wieś Oleśniczka, natomiast drugą z dużym prawdopodobieństwem późniejsze miasto Oleśnica. W Oleśniczce posiadał klasztor tylko jedną karczmę, jak to wynika z treści dokumentu z roku 1292. Natomiast w drugiej wsi należały do niego dochody z cła, karczmy, młyny, stawy i dalsze dobra. Świadczy to o znacznych rozmiarach tej miejscowości, posiadającej z dużą pewnością targ, czego może dowodzić istnienie karczm oraz pobieranie cła.

Ważnym dowodem jest fakt, że w roku 1340 znajdowała się w Oleśnicy, obok szpitala (i kaplicy) pod wezwaniem św. Jerzego, posiadłość wrocławskich kanoników regularnych. O jej początkach brak jest jakichkolwiek danych. Pomimo tego można przypuszczać o jej pochodzeniu jeszcze z końca XII wieku, a z pewnością z początku wieku XIII.

Istnienie dwóch Oleśnic potwierdza także dokument wrocławskiego księcia Henryka III Białego - syna Henryka II Pobożnego - wystawiony w 1256 roku dla wrocławskiego klasztoru NMP na Piasku. Nie można więc wykluczyć, że również w dokumencie z z 1228 roku, wystawionym przez księcia Henryka Brodatego (a więc ojca Henryka Pobożnego) dla opata klasztoru na Piasku była mowa o dobrach w późniejszej Oleśnicy, a nie (jak dotąd sądzono) w Oleśniczce.

Dokument datowany na rok 1214, wystawiony podobno przez księcia Henryka Brodatego, w którym jest mowa m.in. o targu w Oleśnicy, powszechnie uważa się za falsyfikat. Z tego powodu informacja w nim zawarta nie jest w pełni wiarygodna, co z kolei wcale jednak nie przesądza o braku jej przydatności przy rozwiązywaniu naszych problemów.

W średniowieczu występowała tendencja do określania szeregu sąsiadujących ze sobą miejscowości tą samą nazwą. Przy tym była ona tożsama z nazwą rzeki, nad którą te miejscowości leżały. Najprawdopodobniej nazwa rzeki była pierwotną, a nazwy wsi pochodnymi od niej. Dopiero z czasem, z praktycznych względów, poszczególne miejscowości otrzymywały odrębne nazwy. Przypadki takie miały miejsce nad dolną Widawą oraz nad Żórawiną, leżącą na południe od Wrocławia.

Jest zupełnie prawdopodobne, że taka sama sytuacja mogła mieć miejsce również nad rzeką, a obecnie potokiem o nazwie Oleśnica. I tak obok wsi Oleśnica, dzisiaj noszącej nazwę Oleśniczka, znajdowała się na obszarze współczesnego miasta druga wieś Oleśnica. Obydwie wsie stały się w pewnym okresie własnością klasztoru NMP we Wrocławiu. Obok drugiej z nich mogła być kolejna, niezależna od niej, wieś Oleśnica, tym razem będąca własnością książęcą. Niewykluczonym jest, że książę wcześniej odkupił (względnie też pozyskał w jakiś inny sposób) część osady od kanoników regularnych. Książęca wieś Oleśnica zajmowała teren wokół - być może już współcześnie istniejącego - dworu książęcego, na którego miejscu z czasem stanął zamek. Oleśnica kanoników regularnych znajdowała się natomiast w rejonie późniejszego kościoła św. Jerzego.

W oparciu o istniejące analogie, pomimo braku konkretnych danych, można przypuścić, że pomiędzy dzisiejszą Oleśnicą a Oleśniczka wszystkie pozostałe wsie położone nad rzeką Oleśnicą też były nazywane Oleśnicami. Dotyczy to takich miejscowości jak Lucień, Smardzów, ewentualnie Nieciszów, dalej Raków i Mydlice. Właśnie one, celem wyeliminowania możliwych w tej sytuacji częstych nieporozumień, mogły otrzymać z czasem odrębne nazwy. Miano Oleśnica zachowały jedynie skrajne wsie.

Jak można było zauważyć, wszelkie dotychczasowe rozważania polegały na mniej lub bardziej prawdopodobnych przypuszczeniach co do czasu pojawienia się pierwszej informacji o Oleśnicy. Wobec powyższego nieodparcie nasuwa się następujące pytanie: kiedy z całą pewnością po raz pierwszy pojawiła się Oleśnica w dokumentach? Otóż miało to miejsce w roku 1230 w dyplomie wystawionym w Oleśnicy przez księcia Henryka Brodatego. Książę zezwolił wówczas swemu kanclerzowi Tomaszowi, będącemu ponadto kanonikiem wrocławskim i równocześnie proboszczem kościoła pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty w Oleśnicy, na przeniesienie podoleśnickiej wsi Lucień (w oryginale: Lucnowe) na prawo niemieckie. W tym bowiem czasie Lucień był uposażeniem oleśnickiego kościoła parafialnego.
Czyżby to oznaczało, że Oleśnica powstała dopiero z początkiem XIII wieku? Z całą pewnością istniała ona znacznie wcześniej, na co wskazuje m.in. fakt posiadania właśnie już wtedy - zdaniem badaczy - murowanego kościoła. Świadczą o tym również pośrednie dowody, w tym np. wezwanie kościoła.

Sądzę, że nie popełniono większego błędu wyznaczając obchody jubileuszu miasta na rok 1189. Być może nawet należało to uczynić znacznie wcześniej. Ale właśnie kiedy? Musimy pamiętać o tym, że fakt pojawienia się danej miejscowości w źródłach historycznych przeważnie wcale nie oznacza udokumentowania właśnie jej powstania. Bywa tak wyłącznie wówczas, gdy jest to jednoznacznie stwierdzone. O pojawieniu się miejscowości w źródle pisanym decyduje nader często przypadek, w tym również zachowanie się jednych, a zaginięcie innych dokumentów. Miejscowość mogła sobie istnieć już od dawna, tymczasem los sprawił, że nie pozostał po tym żaden pisemny ślad.

Ostateczne rozstrzygnięcie tego problemu mogłyby przynieść, jak to zwykle bywa w podobnych przypadkach, wyłącznie badania archeologiczne. Szkopuł w tym, że w Oleśnicy najpierw takie badania muszą być przeprowadzone, ponieważ poza doraźnymi, ratowniczymi pracami nic takiego nie miało do tej pory miejsca. Badania te winny mieć charakter kompleksowy i - poza kościołem św. Jana Ewangelisty - objąć przede wszystkim wzgórze zamkowe oraz kościół pod wezwaniem św. Jerzego wraz z najbliższą jego okolicą. Poza tym należy podjąć jeszcze prace archelogiczne w co najmniej kilku starannie dobranych punktach oleśnickiego Starego Miasta, jak też poza nim. Wszystkie one razem, a ściślej ich wyniki, powinny dostarczyć danych, które być może umożliwiłyby rozstrzygnięcie problemu początków Oleśnicy.

Jerzy Andrzej Pyzik

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Historia miasta w skrócie • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy
Inne zabytki • Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Ciekawostki (ponad 400 tematów)
Książęce krypty • Kary - pręgierz i szubienica • Pomniki • Wojsko w Oleśnicy • Numizmaty • Walki w 1945 r.
Renowacje zabytków • Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy
Autorzy • Rysowali Oleśnicę • Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy
Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels • Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje
Bibliografia • Linki • Podziękowania • Księga gości • Dopisz się do księgi • Zauważyli nas
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Interpelacje radnych • Odeszli
Nowości • Szukam sponsora do wydania książki