Marek Nienałtowski Biblioteka łańcuchowa z Oleśnicy 12.05.2004 r.

Bibliotekę założył (nie ufundował) książę ziębicko-oleśnicki Karol II Podiebrad w 1594 r., czyli w tym samym roku, w którym superintendent (odpowiednik biskupa) księstwa oleśnickiego Melchior Eccard, na polecenie księcia, założył gimnazjum, mające wspierać szkolnictwo protestanckie w Oleśnicy. Wcześniej rozpoczęła pracę kolejna drukarnia oleśnicka.

Powstała biblioteka miała umożliwiać oleśnickim duchownym, nauczycielom, uczniom gimnazjum oraz zainteresowanym mieszkańcom miasta dostęp do lektury, przydatnej zarówno do celów zawodowych, jak i dokształcania (dzieła dotyczą głównie ówczesnej problematyki teologicznej lub religijnej). Dlatego na początku była publiczną biblioteką gimnazjalną i kościelną. Zbiory książkowe, od początku istnienia do dni obecnych, rozmieszczono w kruchcie południowej, stanowiącej wtedy główne wejście do kościoła. Pomieszczenie biblioteczne mieści się na piętrze, nad wejściem. Księgi były ustawione w regałach ściennych. Na środku pomieszczenia stał stół(y), przy którym potencjalni czytelnicy mogli z nich korzystać. Wymiar pomieszczenia biblioteki wynosi ok 4,8 x 3 m.

Książki w regałach wykonanych w 1908 r. Z prawej strony widoczne ksiażki z łańcuchami.
Fot. Krzysztof Wiesner

Biblioteka była ogólnie dostępna i dlatego uznano, że dzieła należy chronić przed kradzieżą przy pomocy łańcuchów mocowanych do książek. W przypadku dzieł większego formatu - łańcuch był dłuższy (długość śląskiego łokcia - 60,3 cm) i mocniejszy. Książki o mniejszym formacie były chronione krótszym i słabszym łańcuchem. W obu przypadkach na końcu łańcucha znajdowało się kółko. Zakładano je na drewniany drążek, znajdujący się nad pulpitem (stołem) czytelniczym. Łańcucha książkowego nie można było odczepić od drążka bez udziału bibliotekarza. W późniejszym okresie drewniane drążki były zamieniane metalowymi.

Kopia średniowiecznego pulpitu z drążkiem i podręcznym regałem. [5]

Przykład oprawy księgi z łańcuchem.

Fot. Wiesław Piechówka		Fot. Roman Faryś
Księgi z łańcuchami, którymi mocowano je do drąga umieszczonego nad stołem czytelniczym.

Zbiory książek pochodziły prawie bez wyjątku z darowizn osób z różnych warstw księstwa oleśnickiego (i nie tylko) - mieszczan, szlachty, dworzan książęcych, pastorów, biskupów i książąt. Darowizny odbywały się w okresie od 1592 r. (czyli jeszcze przed oficjalnym założeniem biblioteki) do XIX w. Przykład z ok 1800 r. ekslibris księcia brunszwicko-oleśnickiego). Około 1/3 książek zawiera noty donacyjne opisane w [1]. Umieszczane były na odwrocie okładki pismem kaligraficznym lub z użyciem rysunków herbów. Krótkie noty umieszczane były na stronie tytułowej. Niektóre księgi miały na stronie czołowej wytłoczony herb księstwa ziębicko-oleśnickiego, księstwa brzeskiego, a nawet brandenburskiego.

Liczba tomów nigdy nie przekroczyła 550, a na początku XIX wieku spadła nawet do 400. Na początku XX wieku liczba tomów zmniejszyła się do 350. a obecnie wynosi 239. Los zaginionych egzemplarzy pozostaje nieznany.

Pierwszym donatorem był sam założyciel - Karol II, który stworzył podstawy biblioteki, wspaniałomyślnie przekazał (zapewne dublety) z biblioteki książęcej do łańcuchowej - wydania Ojców Kościoła (m.in.: 4 egzemplarze wielojęzycznej Biblii, wydanej przez Eliae Hutteri z Nürnberga). W 1594 r. rektor "Gymnasium Illustre" ofiarował bibliotece niezwykle cenną w owym czasie "Historię Comitiarum" pióra Jerzego Coelestiniego. On także przeznaczał nadwyżki pieniężne z jałmużny na zakup nowych dzieł.

Synowie Karola II - Henryk Wacław i Karol Fryderyk kontynuowali jego mecenat, ofiarowali również dwie księgi, co dokumentuje inwentarz księgozbioru [1]. W marcu 1596 r. Joachim Fryderyk, książę legnicko-brzeski, ofiarował bibliotece 12 tomów dzieł Marcina Lutra oraz szereg traktatów Melanchtona, natomiast arcyksiążę Karol Habsburg, biskup wrocławski, znalazł się na liście donatorów z dziełem Baronii Annales. Darowiznami wspierali bibliotekę również dworzanie i doradcy książęcy, np. Paullus Hess, medyk książęcy, przekazał nowo utworzonej bibliotece dzieła ze zbiorów swego ojca Johannesa Hessa, który w latach 1514-1518 r. był nauczycielem syna Karola I Podiebrada - Joachima (i może Henryka II).

Poza nimi Sinapius wymienia jako ofiarodawców takie nazwiska, jak: Hans Marschall von Berbisdorf (zapewne również fundator jednego z malowideł emporowych w kościele zamkowym, sam miał bogatą bibliotekę), Hans von Hessen (właściciel Kiełczowa - syn Paullusa Hessa), Valentin Steinichen (opiekun i nauczyciel najstarszego syna księcia Karola II - Henryka Wacława, który zmarł w Padwie w 1592 r.), Michael Rollius, Johannes Mehl, Paul Heuzner (Hentzner? - absolwent uniwersytetu w Padwie?), Konrad Passelius (nauczyciel księcia Henryka Wacława), D. Georg Rumbaum (również nadworny medikus Karola II i absolwent uniwersytetu w Padwie. W 1623 r. w drukarni oleśnickiej wydano jego publikację o zarazie). Z zapisów o darowiznach z lat 1594-1619, wymieniono 31 nazwisk oleśniczan, obdarowujących bibliotekę kościelną w testamentach lub z powodu rozmaitych wydarzeń rodzinnych. W 1595 r. Balthasar Wiedemann (wg. Sinapiusa Kanclerz bierutowski) darował bibliotece wydanie Pisma Świętego z 1541 r. Z kolei leksykon grecko-łaciński dedykowali w 1594 r. rodzice i brat pewnego studenta z Oleśnicy, który dwa lata wcześniej w "Prusach spokojnie zasnął w Chrystusie". Wrocławski kupiec i mieszczanin Johann Konrazky zapisał w 1606 r. bibliotece w testamencie 50 talarów, za które nabyto m.in. dzieło na temat św. Grzegorza. Nadworny kucharz Paul Jeckel sprezentował bibliotece Tischreden Marcina Lutra. Kiedy w roku 1610 zmarł Caspar Richter (drukarz i nauczyciel, autor jednej z najstarszych książek wydrukowanych w Oleśnicy, w której znajdował się rysunek najstarszej wersji herbu dużego Oleśnicy), jego creditores obdarzyli bibliotekę interpretacją ewangelii niedzielnych oraz innymi dziełami.

Sinapius [4] wymienia wśród ofiarodawców także mieszczan z Oleśnicy: Walentin Art, Melohior Fentke, Hans Philipp Lange, Kilian Liehr, Bartholomeus Tieze, Melchior Wolf i Christoph Zobel. Wszystkie darowane dzieła dotyczą ówczesnej literatury teologicznej lub religijnej.

Faza darowizn trwa od pierwszych lat istnienia biblioteki, a kończy się w 1619 r., czyli w dwa lata po śmierci jej założyciela (późniejsze darowizny są niewielkie, może pochodzą z książek biblioteki książęcej?). Sądzić należy, że Karol II łaskawszym okiem patrzył na dworzan i mieszkańców Oleśnicy, którzy wspomagali książkami bibliotekę i w jakiś sposób odwdzięczał się im.

Darowizny, o ile się w ogóle zachowały (np. z ksiąg przekazanych przez Karola II zachowały się już tylko dwie pozycje), stanowią najbardziej wartościową część zbiorów. Kolejne straty biblioteka poniosła z powodu zabierania tomów z biblioteki kościelnej i zastępowania ich dubletami ze zbiorów biblioteki książęcej na zamku.

Całe dzisiejsze zbiory - z wyjątkiem jednego inkunabułu z 1489 r. (Eschmid Joannes, Summa astrologiae iudicialis, Venezia, Jo. Luc. Santritter pro Franc. Bolano, 7 VII 1489, zapisany pod numerem 237) - nie wyróżniają się żadnymi niezwykłymi autorami czy miejscami druku. Zachowany księgozbiór, oprócz literatury teologicznej lub użytkowej literatury religijnej zawiera nieliczne utwory z dziedziny prawa i astrologii [1], [2], [3], [4]. Ich zakres tematyczny odpowiada przeciętnej bibliotece gimnazjalnej i kościelnej tamtych czasów. Charakterystyczne jest natomiast to, że niektóre starodruki ewangelickie oprawiono w średniowieczne pergaminy ze starymi katolickimi rękopiśmiennymi tekstami liturgicznymi a także hebrajskimi apokryfami. Z całą pewnością jest rzeczą niezwykłą, że książki przykuto do łańcuchów na wzór dawnych bibliotek klasztornych. Takie postępowanie było już rzadkością pod koniec XVI w., lecz dzięki temu powstał zabytek kulturalno-historyczny o wyjątkowym znaczeniu. Biblioteka łańcuchowa w kościele zamkowym w Oleśnicy - obok kilku bibliotek kościelnych we Włoszech oraz w holenderskim Zutphen, angielskim Hereford - jest ostatnią zachowaną biblioteką łańcuchową w Europie Środkowej. Do 1945 r. istniała podobna biblioteka w Złotoryi [5].

W kwietniu 1905 r. przystąpiono do remontu i rozbudowy kościoła zgodnie z planami prof. H. Poelziga. Kościół został wyłączony z działalności duszpasterskiej. Zawalenie się kościoła w dniu 15 lipca 1905 r., nie spowodowało strat w bibliotece - kruchta kościoła pochodząca z XIII w. nie uległa zniszczeniu. Widać to na poniższym zdjęciu.

Czerwonym kolorem pokazano miejsce ulokowania biblioteki

W trakcie odbudowy kościoła (trwającej od 1907 do 1910 r.) wymiany dachu w pomieszczeniu bibliotek przeniesiono cenne zbiory do zamku. Po odnowieniu pomieszczeń - wykonano nowe drewniane regały, zaprojektowane specjalnie do kształtów odremontowanego pomieszczenia biblioteki. Sądzi się, że nastąpiło to ok. 1908 roku. Być może wówczas umieszczono w nich księgozbór. I w tej postaci biblioteka dotrwała (od 1945 r. - w częściowej tajemnicy) do 1995 roku.

Mały planik kruchty z pokazanymi schodami	Kruchta z widocznym oknem biblioteki	Z lewej widoczna przybudówka ze schodami na empory.	Widoczne drzwi do średniowiecznych schodów prowadzących do pomieszczenia biblioteki.

Zachowany katalog Emila von Renesse rejestruje stan biblioteki z grudnia 1913 r. (352 pozycje). Ma układ działowy i odpowiada ustawieniu książek na półkach. Inwentarz na dzień 31 maja 1990 r. rejestruje 239 woluminów zawierających około 800 dzieł. Czyli zaginęło z biblioteki ponad 100 woluminów.

Przy 52 woluminach zachowały się łańcuchy, a na szeregu innych widoczne są ślady po mocowaniach łańcuchacha. Niestety stan, w jakim przetrwały do naszych czasów zbiory oleśnickiej biblioteki był zatrważający. Należało podjąć prace restauracyjne w celu uratowania niszczejącego zbioru. Próby ratowania księgozbioru podjęte przez proboszcza kościoła zamkowego (początkowo przez ks. proboszcza Jana Sucheckiego, a następnie ks. inf. Władysława Ozimka) oraz organizacji społecznych (głównie Społeczny Zarząd Odbudowy Zabytków), sprawiły, że na początku lat 90-ch XX w. księgi poddano niezbędnej dezynsekcji.

Wzmocniono również zabezpieczenie wejścia do biblioteki, aby uniemożliwić kradzieże, zdarzające się w innych bibliotekach w Polsce. Jednak nie mogło być mowy o restauracji zbiorów, choć ich część była już w tragicznym stanie, ponieważ potrzebne na takie przedsięwzięcie środki znacznie przekraczały możliwości finansowe zarówno parafii, jak i miejskich władz Oleśnicy.

W 1995 r. kierownictwo Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu wystąpiło w sprawie restauracji zbiorów jako pośrednik, a prorektor Uniwersytetu Wrocławskiego prof. dr hab. Władysław Dynak, pełniący zarazem funkcję przewodniczącego Społecznego Zarządu Odbudowy Zabytków w Oleśnicy, zwrócił się do prof. Rudolfa Lenza z Niemiec z zapytaniem, czy widziałby możliwości udzielenia pomocy w ratowaniu tego niezwykłego na całym Śląsku i w Europie środkowo-wschodniej zabytku kulturalno-historycznego. Tak też się stało - uzyskano od niemieckiego rządu grant i w rezultacie połączonych wysiłków wielu ludzi i instytucji -14 lipca 1998 r. wszystkie woluminy zostały odrestaurowane.

Księgi uroczyście wstawiono ponownie na 90-letnie regały. Zachowane zbiory ostatniej śląskiej biblioteki łańcuchowej, już po restauracji i konserwacji - wróciły do tego samego pomieszczenium w którym stoją od 1594 r. Podczas skromnej uroczystości w Oleśnicy - proboszcz ks. Władysław Ozimek wraz z burmistrzem podziękowali Ministerstwu Spraw Wewnętrznych Niemiec, a szczególnie Matthiasowi Buthowi i Lotharowi Sturzebecherowi, za przekazanie środków finansowych na restaurację księgozbioru.

Oleśnicka biblioteka łańcuchowa nie została głęboko zbadana. A przecież jest w tych zbiorach zawarta mało znana historia Oleśnicy (jakoby w jednej z nich znajdują się na marginesach własnoręczne zapiski J. Bocka, są również nazwiska, tytuły, herby, pełnione funkcje darczyńców, ich exlibrisy itp.). Lukę tę zapełniła w znacznym stopniu Marta Samocka-Lipińska [1].

Pełny tekst o bibliotece, jej historii, problemach związanych z restauracją zbiorów i osobach, dzięki którym to było możliwe - jest dostępny w wymienionych wyżej Zapiskach oraz w arykule Rudolfa Lenza na stronie Uniwerytetu w Marburgu - tam także inne ciekawe zdjęcia związane z biblioteką, a inwentarz przedstawiono w [1].

Razem z Wiesławem Piechówką wykonaliśmy zdjęcia każdego woluminu: okładka, strona tytułowa i każdą ze stron zawierającą jakieś odręczne zapiski. Niestety, brakuje czasu na ich opracowanie. Założyłem na stronie pintrest.com dział poświęcony oleśnickiej i innym bibliotekom łańcuchowym na całym świecie.

Uwaga: Jedna z pierwszych informacji o istnieniu tej biblioteki po wojnie w kościele św. Jana (ten fakt był ukrywany) znalazła się w pracy magisterskiej Danuty Pontus (Nienałtowskiej) wykonanej w 1973 r.

Literatura.

1. Inwentarz księgozbioru dawnej biblioteki ewangelickiej kościoła zamkowego, obecnie kościoła parafialnego pod wezwaniem Św. Jana Ewangelisty w Oleśnicy. Opr. Marta Samocka - Lipińska. Zeszyty Naukowe Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego. Wrocław 1991 nr katalogowy 83.
2. Biblioteka łańcuchowa. Zapiski Oleśnickie TPMO nr 3. Red. prof. dr hab. Władysław Dynak. 2003
3. Samocka-Lipińska M. Historia, warunki przechowywania i stan zachowania księgozbioru. Zapiski Oleśnickie TPMO nr 3. s. 7. 2003
4. Sinapius J. Olsnographia, Lipsk. 1707
5. Losy Złotoryjskiej Biblioteki Łańcuchowej
6. Cenne, bezcenne, utracone
7. https://www.gca.ch/Genealogie/Oels/Oels/kettenbu.htm

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI