Marek Nienałtowski Biblioteka łańcuchowa z Oleśnicy 12.05.2004 r.

Bibliotekę założył (nie ufundował) książę ziębicko-oleśnicki Karol II Podiebrad w 1594 r., czyli w tym samym roku, w którym superintendent (odpowiednik biskupa) księstwa oleśnickiego Melchior Eccard, na polecenie księcia, założył gimnazjum, mające wspierać szkolnictwo protestanckie w Oleśnicy. Wcześniej rozpoczęła pracę kolejna drukarnia oleśnicka.

Powstała biblioteka miała umożliwiać oleśnickim duchownym, nauczycielom, uczniom gimnazjum oraz zainteresowanym mieszkańcom miasta dostęp do lektury, przydatnej zarówno do celów zawodowych, jak i dokształcania (dzieła dotyczą głównie ówczesnej problematyki teologicznej lub religijnej). Dlatego na początku była publiczną biblioteką gimnazjalną i kościelną. Zbiory książkowe, od początku istnienia do dni obecnych, rozmieszczono w kruchcie południowej, stanowiącej wtedy główne wejście do kościoła. Pomieszczenie biblioteczne mieści się na piętrze, nad wejściem. Księgi były ustawione w regałach ściennych. Na środku pomieszczenia stał stół(y), przy którym potencjalni czytelnicy mogli z nich korzystać. Wymiar pomieszczenia biblioteki wynosi ok 4,8 x 3 m.

Książki w regałach wykonanych w 1908 r. Z prawej strony widoczne ksiażki z łańcuchami.
Fot. Krzysztof Wiesner

Biblioteka była ogólnie dostępna i dlatego uznano, że dzieła należy chronić przed kradzieżą przy pomocy łańcuchów mocowanych do książek. W przypadku dzieł większego formatu - łańcuch był dłuższy (długość śląskiego łokcia - 60,3 cm) i mocniejszy. Książki o mniejszym formacie były chronione krótszym i słabszym łańcuchem. W obu przypadkach na końcu łańcucha znajdowało się kółko. Zakładano je na drewniany drążek, znajdujący się nad pulpitem (stołem) czytelniczym (przykład). Łańcucha książkowego nie można było odczepić od drążka bez udziału bibliotekarza. W późniejszym okresie drewniane drążki były zamieniane metalowymi.

Kopia średniowiecznego pulpitu z drążkiem i podręcznym regałem, także z drążkiem [5]

Przykład oprawy księgi z łańcuchem.

Fot. Wiesław Piechówka		Fot. Roman Faryś
Księgi z łańcuchami, którymi mocowano je do drąga umieszczonego nad stołem czytelniczym.

Zbiory książek pochodziły prawie bez wyjątku z darowizn osób z różnych warstw księstwa oleśnickiego (i nie tylko) - mieszczan, szlachty, dworzan książęcych, pastorów, biskupów i książąt. Darowizny odbywały się w okresie od 1592 r. (czyli jeszcze przed oficjalnym założeniem biblioteki) do XIX w. Przykład z ok 1800 r. ekslibris księcia brunszwicko-oleśnickiego). Około 1/3 książek zawiera noty donacyjne opisane w [1]. Umieszczane były na odwrocie okładki pismem kaligraficznym lub z użyciem rysunków herbów. Krótkie noty umieszczane były na stronie tytułowej. Niektóre księgi miały na stronie czołowej wytłoczony herb księstwa ziębicko-oleśnickiego, księstwa brzeskiego, a nawet brandenburskiego.

Liczba tomów nigdy nie przekroczyła 550, a na początku XIX wieku spadła nawet do 400. Na początku XX wieku liczba tomów zmniejszyła się do 350. a obecnie wynosi 239. Los zaginionych egzemplarzy pozostaje nieznany.

Pierwszym donatorem był sam założyciel - Karol II, który stworzył podstawy biblioteki, wspaniałomyślnie przekazał (zapewne dublety) z biblioteki książęcej do łańcuchowej - wydania Ojców Kościoła (m.in.: wielojęzyczną Biblię, której autorem był Ariae Montani). W 1594 r. rektor "Gymnasium Illustre" ofiarował bibliotece niezwykle cenną w owym czasie "Historię Comitiarum" pióra Jerzego Coelestiniego. On także przeznaczał nadwyżki pieniężne z jałmużny na zakup nowych dzieł.

Synowie Karola II - Henryk Wacław i Karol Fryderyk kontynuowali jego mecenat, ofiarowali również dwie księgi, co dokumentuje inwentarz księgozbioru [1]. W marcu 1596 r. Joachim Fryderyk, książę legnicko-brzeski, ofiarował bibliotece 12 tomów dzieł Marcina Lutra oraz szereg traktatów Melanchtona, natomiast arcyksiążę Karol Habsburg, biskup wrocławski, znalazł się na liście donatorów z dziełem Baronii Annales. Darowiznami wspierali bibliotekę również dworzanie i doradcy książęcy, np. Paullus Hess, medyk książęcy, przekazał nowo utworzonej bibliotece dzieła ze zbiorów swego ojca Johannesa Hessa, który w latach 1514-1518 r. był nauczycielem syna Karola I Podiebrada - Joachima (i może Henryka II).

Poza nimi Sinapius wymienia jako ofiarodawców takie nazwiska, jak: Hans Marschall von Berbisdorf (zapewne również fundator jednego z malowideł emporowych w kościele zamkowym), Hans von Hessen (właściciel Kiełczowa - syn Paullusa Hessa), Valentin Steinichen (opiekun i nauczyciel najstarszego syna księcia Karola II - Henryka Wacława, który zmarł w Padwie w 1592 r.), Michael Rollius, Johannes Mehl, Paul Heuzner (Hentzner? - absolwent uniwersytetu w Padwie?), Konrad Passelius (nauczyciel księcia Henryka Wacława), D. Georg Rumbaum (również nadworny medikus Karola II i absolwent uniwersytetu w Padwie. W 1623 r. w drukarni oleśnickiej wydano jego publikację o zarazie). Z zapisów o darowiznach z lat 1594-1619, wymieniono 31 nazwisk oleśniczan, obdarowujących bibliotekę kościelną w testamentach lub z powodu rozmaitych wydarzeń rodzinnych. W 1595 r. Balthasar Wiedemann (wg. Sinapiusa Kanclerz bierutowski) darował bibliotece wydanie Pisma Świętego z 1541 r. Z kolei leksykon grecko-łaciński dedykowali w 1594 r. rodzice i brat pewnego studenta z Oleśnicy, który dwa lata wcześniej w "Prusach spokojnie zasnął w Chrystusie". Wrocławski kupiec i mieszczanin Johann Konrazky zapisał w 1606 r. bibliotece w testamencie 50 talarów, za które nabyto m.in. dzieło na temat św. Grzegorza. Nadworny kucharz Paul Jeckel sprezentował bibliotece Tischreden Marcina Lutra. Kiedy w roku 1610 zmarł Caspar Richter (drukarz i nauczyciel, autor jednej z najstarszych książek wydrukowanych w Oleśnicy), jego creditores obdarzyli bibliotekę interpretacją ewangelii niedzielnych oraz innymi dziełami.

Sinapius [4] wymienia wśród ofiarodawców także mieszczan z Oleśnicy: Walentin Art, Melohior Fentke, Hans Philipp Lange, Kilian Liehr, Bartholomeus Tieze, Melchior Wolf i Christoph Zobel. Wszystkie darowane dzieła dotyczą ówczesnej literatury teologicznej lub religijnej.

Faza darowizn trwa od pierwszych lat istnienia biblioteki, a kończy się w 1619 r., czyli w dwa lata po śmierci jej założyciela (późniejsze darowizny są niewielkie, może pochodzą z książek biblioteki książęcej?). Sądzić należy, że Karol II łaskawszym okiem patrzył na dworzan i mieszkańców Oleśnicy, którzy wspomagali książkami bibliotekę i w jakiś sposób odwdzięczał się im.

Darowizny, o ile się w ogóle zachowały (np. z ksiąg przekazanych przez Karola II zachowały się już tylko dwie pozycje), stanowią najbardziej wartościową część zbiorów. Kolejne straty biblioteka poniosła z powodu zabierania tomów z biblioteki kościelnej i zastępowania ich dubletami ze zbiorów biblioteki książęcej na zamku.

Całe dzisiejsze zbiory - z wyjątkiem jednego inkunabułu z 1489 r. (Eschmid Joannes, Summa astrologiae iudicialis, Venezia, Jo. Luc. Santritter pro Franc. Bolano, 7 VII 1489, zapisany pod numerem 237) - nie wyróżniają się żadnymi niezwykłymi autorami czy miejscami druku. Zachowany księgozbiór, oprócz literatury teologicznej lub użytkowej literatury religijnej zawiera nieliczne utwory z dziedziny prawa i astrologii [1], [2], [3], [4]. Ich zakres tematyczny odpowiada przeciętnej bibliotece gimnazjalnej i kościelnej tamtych czasów. Charakterystyczne jest natomiast to, że niektóre starodruki ewangelickie oprawiono w średniowieczne pergaminy ze starymi katolickimi rękopiśmiennymi tekstami liturgicznymi a także hebrajskimi apokryfami. Z całą pewnością jest rzeczą niezwykłą, że książki przykuto do łańcuchów na wzór dawnych bibliotek klasztornych. Takie postępowanie było już rzadkością pod koniec XVI w., lecz dzięki temu powstał zabytek kulturalno-historyczny o wyjątkowym znaczeniu. Biblioteka łańcuchowa w kościele zamkowym w Oleśnicy - obok kilku bibliotek kościelnych we Włoszech oraz w holenderskim Zutphen, angielskim Hereford - jest ostatnią zachowaną biblioteką łańcuchową w Europie Środkowej. Do 1945 r. istniała podobna biblioteka w Złotoryi [5].

W kwietniu 1905 r. przystąpiono do remontu i rozbudowy kościoła zgodnie z planami prof. H. Poelziga. Kościół został wyłączony z działalności duszpasterskiej. Zawalenie się kościoła w dniu 15 lipca 1905 r., nie spowodowało strat w bibliotece - kruchta kościoła pochodząca z XIII w. nie uległa zniszczeniu. Widać to na poniższym zdjęciu.

Czerwonym kolorem pokazano miejsce ulokowania biblioteki

W trakcie odbudowy kościoła (trwającej od 1907 do 1910 r.) wymiany dachu w pomieszczeniu bibliotek przeniesiono cenne zbiory do zamku. Po odnowieniu pomieszczeń - wykonano nowe drewniane regały, zaprojektowane specjalnie do kształtów odremontowanego pomieszczenia biblioteki. Sądzi się, że nastąpiło to ok. 1908 roku. Być może wówczas umieszczono w nich księgozbór. I w tej postaci biblioteka dotrwała (od 1945 r. - w częściowej tajemnicy) do 1995 roku.

Mały planik kruchty z pokazanymi schodami	Kruchta z widocznym oknem biblioteki	Z lewej widoczna przybudówka ze schodami na empory.	Widoczne drzwi do średniowiecznych schodów prowadzących do pomieszczenia biblioteki.

Zachowany katalog Emila von Renesse rejestruje stan biblioteki z grudnia 1913 r. (352 pozycje). Ma układ działowy i odpowiada ustawieniu książek na półkach. Inwentarz na dzień 31 maja 1990 r. rejestruje 239 woluminów zawierających około 800 dzieł. Czyli zaginęło z biblioteki ponad 100 woluminów.

Przy 52 woluminach zachowały się łańcuchy, a na szeregu innych widoczne są ślady po mocowaniach łańcuchach. Niestety stan, w jakim przetrwały do naszych czasów zbiory oleśnickiej biblioteki był zatrważający. Należało podjąć prace restauracyjne w celu uratowania niszczejącego zbioru. Próby ratowania księgozbioru podjęte przez proboszcza kościoła zamkowego (początkowo przez ks. proboszcza Jana Sucheckiego, a następnie ks. inf. Władysława Ozimka) oraz organizacji społecznych (głównie Społeczny Zarząd Odbudowy Zabytków), sprawiły, że na początku lat 90-ch XX w. księgi poddano niezbędnej dezynsekcji.

Wzmocniono również zabezpieczenie wejścia do biblioteki, aby uniemożliwić kradzieże, zdarzające się w innych bibliotekach w Polsce. Jednak nie mogło być mowy o restauracji zbiorów, choć ich część była już w tragicznym stanie, ponieważ potrzebne na takie przedsięwzięcie środki znacznie przekraczały możliwości finansowe zarówno parafii, jak i miejskich władz Oleśnicy.

W 1995 r. kierownictwo Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu wystąpiło w sprawie restauracji zbiorów jako pośrednik, a prorektor Uniwersytetu Wrocławskiego prof. dr hab. Władysław Dynak, pełniący zarazem funkcję przewodniczącego Społecznego Zarządu Odbudowy Zabytków w Oleśnicy, zwrócił się do prof. Rudolfa Lenza z Niemiec z zapytaniem, czy widziałby możliwości udzielenia pomocy w ratowaniu tego niezwykłego na całym Śląsku i w Europie środkowo-wschodniej zabytku kulturalno-historycznego. Tak też się stało - uzyskano od niemieckiego rządu grant i w rezultacie połączonych wysiłków wielu ludzi i instytucji -14 lipca 1998 r. wszystkie woluminy zostały odrestaurowane.

Księgi uroczyście wstawiono ponownie na 90-letnie regały. Zachowane zbiory ostatniej śląskiej biblioteki łańcuchowej, już po restauracji i konserwacji - wróciły do tego samego pomieszczenium w którym stoją od 1594 r. Podczas skromnej uroczystości w Oleśnicy - proboszcz ks. Władysław Ozimek wraz z burmistrzem podziękowali Ministerstwu Spraw Wewnętrznych Niemiec, a szczególnie Matthiasowi Buthowi i Lotharowi Sturzebecherowi, za przekazanie środków finansowych na restaurację księgozbioru.

Oleśnicka biblioteka łańcuchowa nie została głęboko zbadana. A przecież jest w tych zbiorach zawarta mało znana historia Oleśnicy (jakoby w jednej z nich znajdują się na marginesach własnoręczne zapiski J. Bocka, są również nazwiska, tytuły, herby, pełnione funkcje darczyńców, ich exlibrisy itp.). Lukę tę zapełniła w znacznym stopniu Marta Samocka-Lipińska w wydanej książce [1].

Pełny tekst o bibliotece, jej historii, problemach związanych z restauracją zbiorów i osobach, dzięki którym to było możliwe - jest dostępny w wymienionych wyżej Zapiskach oraz w arykule Rudolfa Lenza na stronie Uniwerytetu w Marburgu - tam także inne ciekawe zdjęcia związane z biblioteką, a inwentarz przedstawiono w [1].

Razem z Wiesławem Piechówką wykonaliśmy zdjęcia każdego woluminu: okładka, strona tytułowa i każdą ze stron zawierającą jakieś odręczne zapiski. Niestety, brakuje czasu na ich opracowanie. Założyłem na stronie pintrest.com dział poświęcony oleśnickiej i innym bibliotekom łańcuchowym na całym świecie.

Uwaga: Jedna z pierwszych informacji o tej bibliotece znalazła się w pracy magisterskiej Danuty Pontus (Nienałtowskiej) wykonanej w 1973 r.

Literatura.

1. Inwentarz księgozbioru dawnej biblioteki ewangelickiej kościoła zamkowego, obecnie kościoła parafialnego pod wezwaniem Św. Jana Ewangelisty w Oleśnicy. Opr. Marta Samocka - Lipińska. Zeszyty Naukowe Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego. Wrocław 1991 nr katalogowy 83.
2. Biblioteka łańcuchowa. Zapiski Oleśnickie TPMO nr 3. Red. prof. dr hab. Władysław Dynak. 2003
3. Samocka-Lipińska M. Historia, warunki przechowywania i stan zachowania księgozbioru. Zapiski Oleśnickie TPMO nr 3. s. 7. 2003
4. Sinapius J. Olsnographia, Lipsk. 1707
5. Losy Złotoryjskiej Biblioteki Łańcuchowej
6. Cenne, bezcenne, utracone

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI