Marek Nienałtowski
Zagadka z okresu rozbudowy zamku oleśnickiego. Czy w trakcie rozbudowy zamku przez Podiebradów istniała druga wieża?

Na poniższych ilustracjach widać hipotetyczną rekonstrukcję zamku oleśnickiego z XIV w. Na nich, w lewym gónym rogu, widoczna jest czworoboczna wieża, włączona w obwód murów kurtynowych (obronnych). Wieża ta jest szersza od średnicy wieży obronnej (mającej ok. 11 m) i zajmuje ok. 1/3 długości muru kurtynowego.

 
Rysunek zamku wg M. Przyłęckiego [1] z 1980 r.
Rysunek zamku wg J. Salma z 2001 r. [2]

Wieża nie była pokazywana na żadnej ilustracji z XV-XVI w., a o jej istnieniu świadczy plan piwnic zamku, pokazany niżej z lewej, opracowany przez K. Bimlera [3], z którego pokazałem tylko elementy odpowiadające stanowi z XIV w.

Na rysunku pokazane są rzeczywiste wymiary wieży czworobocznej. Nie pokazano narożnej przypory wieży
Kolorem czerwonym pokazano schematyczny widok wieży, o wymiarach poprzecznych zbliżonych do rzeczywistych. Słabo widoczna jest przypora narożna wiezy

Na powyższym planie pokazano czarnym kolorem mur kurtynowy z dobudowanym domem mieszkalnym, okrągłą wieżę w jednym rogu i czworoboczną w drugim. Czworoboczna - posiadała szerokość ok 7-8 m. czyli przynajmniej dwukrotnie mniej, niż widać na poprzednio pokazanych rysunkach. W okresie poźniejszym do czworobocznej wieży dobudwano budynek, zapewne o charakterze mieszkalno- magazynowym, chyba niższy od wieży.

Poniżej widoczny jest wycinek z planu K. Bimlera na poziomie piwnic, pokazujący stan po dobudowaniu skrzydła południowego w 1608 roku (pomijam pozostałe skrzydła jako nieistotne dla omawianego problemu). Na nim nie pokazano ściany czołowej, ani bocznej, przybudówki do wieży. Natomiast na ich istnienie wskazuje J. Salm na rysunku z prawej.

Plan piwnic zamku K. Bimlera. Czarnym kolorem pokazano mury i wieże. Do pokazanego strzałką muru wieży dobudowano (wg K. Bimlera) w 1608 r, mur skrzydło południowego.
Plan zamku oleśnickiego z XIV w. J. Salma. Na nim widać pozostałości, być może, przypory wieży i zarys przybudówki (bez zaznaczenia istnienia jej murów).

Do tej wieży, wg planu K. Bimlera, dobudowano na poziomie piwnic (!) mur skrzydła południowego od strony dziedzińca, które powstało w 1608 r. Natomiast K. Bimler na planie parteru (tutaj nie zamieszczonego) już pokazuje, że skrzydło południowe zostało wybudowane na całej jego długości (co może sugerować, że jakby ściana wieży zachowała się tylko w piwnicach). Można było się z tym zgodzić, gdyż jak się sądziło - zamek w ostatnim okresie rzadów Piastów oleśnickich popadał w ruinę. A w okresie 1492-1495 mógł być niezamieszkany i rozbierany przez mieszczan i chkłopów. Dlatego nie było powodów do niewierzenia K. Bimlerowi, pokazującemu nowy mur na całym odcinku parteru skrzydła południowego.

W celu sprawdzenia, porównania planów z rzeczywistościa, należałoby zbić tynki i zatrudnić specjalistę do zbadania odcinka murów w miejscu wieży i ewentyalnej przybudówki do niej.

Czy widoczne są ślady wieży czworobocznej powyżej piwnic?
Z zewnętrznego oglądu skrzydła południowego widać, że w przypuszczalnym miejscu istnienia dawnej wieży, mur wystaje przed lico na 5-15 cm, co daje się z daleka zauważyć na poniższej widokówce. Nie jest to odzwierciedlone na żadnym znanym mi planie zamku.


W miejscu dawnej wieży mur wystaje przed lico na 5-15 cm (czym wyżej tym bardziej)

Na zdjęciu widać, że poniżej okna na I piętrze to "wybrzuszenie" zmienia kierunek (inne ujęcie) sugerując, że to może być wynik istnienia pozostałości przypory wieży.

Kiedy powiększyłem zdjęcia zamku z okresu remontu w 1971 r. - mogłem przystąpić do ich amatorskiej analizy. Poniżej widoczne jest skrzydło południowe i wschodnie, w trakcie remontu z usuniętymi tynkami.


Zamek w trakcie remontu w 1971 r. Zdjęcia Zygmunta Reszki z albumu "CSI ZHP. Oleśnica - Zamek"
wydanego w 1980 r. w nakładzie 50 egzemplarzy.


Widok na miejsce usytuowania przypuszczalnego muru wieży

Na powyższej fotografii - widać, że w miejscu przypuszczalnego rozmieszczenia wieży cegły różnią się od tych, znajdujących się poza nią. Z analizy zdjęcia może wynikać, że:

Czy widoczne są ślady istnienia przybudówki wieży?
Z analizy cegieł to nie wynika. Być może, że ze względu na ograniczoną możliwości powiększenia zdjęcia, nie można tego dostrzec. Jednak dają się zauwazyć ślady istnienia starych okien. Przypomnę, że w skrzydle zachodnim, podczas jego modernizacji w 1542 r., okna gotyckie zastąpiono prostokątnymi - renesansowymi. Przy czym nie wszędzie to były okna ostrołukowe, były też łukowe, o których pisano, że są również gotyckie.

Ślady okien gotyckich istniejących w skrzydle zachodnim przed 1542 r. i zachowanych dla potomnych
podczas remontu zamku w 1971 r. Całość

I takie właśnie są ślady okien bezpośrdnio obok wieży. Pokazano je na poniższym zdjęciu w miejscach wskazanych strzałkami 1 i 2.

Na zdjęciu pokazałem miejsca, w których istnieją, być może, ślady poprzedniej budowli (sprzed 1608 r.) lub/oraz ślady ewentualnych przebudów po tym okresie.

Niżej pokazano szczegóły śladów starszych (gotyckich?) okien, które były większe od obecnie istniejących.

Łukowy ślad okna w miejscu oznaczonym strzałką 1
Łukowy ślad okna w miejscu oznaczonym strzałką 2

Okna te były umieszczone obok wieży i prawdopodobnie, zostały zamurowane w 1608 r. i obok nich wstawiono okna prostokątne, takie jak w pozostałej części tego skrzydła.

Na podstawie powyższego można postawić tezę, że przybudówka do wieży istniała i miała podobną szerokość jak wieża. Być może, że była niższa od niej.

Zamurowany otwór w miejscu oznaczonym strzałką 3, znajdującym się już zapewne poza przybudówką wieży
Łukowe ułożenie cegieł nad prostokątnymi oknami w miejscach (zapewne) poza przybudówką wieży. Zwaraca uwagę fakt, że konstrukcja łuków jest inna w sąsiednich oknach

Na zdjęciu dały się również zauważyć inne ciekawostki. W miejscu oznaczonym strzałką 3 znajduje się niewielkie zamurowane okno lub wnęka. Z prawej strony tego skrzydła jstnieje wnęka o tych samych wymiarach, którą podczas remontu zapewne zatynkowano. Być może, że w nich były umieszczone płaskorzeźby herbowe Podiebradów.

Nie jest dla mnie zrozumiałe łukowe rozmieszczenie cegieł nad oknami pokazanymi na powyższym prawym zdjęciu. Czy jest to wzmocnienie ściany w miejscu osłabionym oknem, czy może wcześniej były tam okna łukowe? Okazało się to wzmocnienie ściany - są to łuki odciążające, które wykonywano nad otworami okiennymi. Łuk powinien istnieć w całej grubości muru. Tę informację uzyskałem dzięki pomocy Dominiki Purszke - doktorantki PWr.

Na poniższym zdjęciu pokazano wszystkie wyżej zauważone zmiany przykryte tynkiem w 1971 r.

Na zdjęciu pierwsza pionowa linia z lewej, pokazuje prawdopodobnie ścianę boczną wieży, druga - schematycznie możliwą linię zakończenia ściany przybudówki. Obie linie są przesunięte w prawo, w stosunku do linii ścian pokazanych na planie. Niewykluczone, że to na planie są błędy, gdyż polski plan zamku zwiera ich wiele.

Wnioski

  1. W okresie piastowskim w południowo-wschodnim rogu murów kurtynowych istniała czworoboczna obronna wieża. Jej wysokość zapewne nie przekraczała obecnej wysokości skrzydła zamku. Wymiary poprzeczne wieży wynosiły ok 7-8 X 9-10 m.
  2. Do niej dobudowano jeszcze za czasów Piastów oleśnickich lub pierwszych Podiebradów dom o charakterze mieszkalno- magazynowym. Pokazują je na rysunkach M. Przyłęcki i J. Salm. Być może, że był on niższy niż wieża. Jej wymiary poprzeczne były zbliżone do wymiarów wieży.
  3. Wieża i dom istniały jeszcze za czasów Podiebradów, mogły być wyremontowane i używane.
  4. W 1608 r. mury wieży i zapewne przylegającego domu stały się w częścią budowanego skrzydła południowego. Istniejące okna zostały zamurowane i przebito nowe otwory okienne.
  5. K. Bimler nie pokazał na planie istnienia przybudówki wieży i zapewne nie dorysował jej bocznej ściany w planie piwnic. Zaznaczył, że ściana frontowa skrzydła na parterze i wyżej, była na całej długości wybudowane w 1608 r., co prawdopodobnie nie odpowiada rzeczywistości.
  6. Do ściany bocznej byłej wieży prawdopodobnie przytyka przypora lub jest to inna budowla o nieznanym mi przeznaczeniu. Pokazuje ją na planie K. Bimler.
  7. Zapewne podczas remontu zamku w 1971 r. przeprowadzono analizę podobną do wyżej przedstawionej i być może umieszczono w sprawozdaniu, które jest mi niedostępne.
  8. Moje spostrzeżenia mają charakter hobbystyczny i nie pretendują do naukowej analizy. Czynię to, gdyż nie mam dostępu do wyników prac naukowców, którzy je, być może, wykonali. Z chęcią umieszczę na stronie krytyczne uwagi do tego tekstu.

Dodano 19.11.2011
Zwieńczenie wieży na rysunkach z 1620-1730 r.
Dotychczas nie przykładałem znaczenia do pokazywanego zwieńczenia drugiej wieży zamkowej na rysunkach Meisnera (ok. 1620 r.), Meriana (ok. 1648 r.) i Wincklera (ok. 1730 r.), bowiem jej istnienie nie było nigdzie opisane. Dopiero po odkryciu ścian (?) nieopisywanej wieży, ponownie przypatrzyłem się rysunkom zamku i uznałem, że jest ona na nich pokazywana.

Dwie wieże zamkowe na rys. D. Meisnera z ok 1620 r. Z lewej aktualnie istniejąca. Z prawej, ta po której pozostał tylko ślad w fundamentach i murach
Dokładniejszy widok nieistniejącej wieży z rys. M. Meriana. Obok niej podwyższony dach skrzydła wschodniego

Stanowi to duże zaskoczenie. Jak to się działo, że nie wiadomo było o istnieniu drugiej wieży, pomimo, że pokazywali ja artyści rysujący zamek? To oznacza, że jeszcze mało wiemy o zamku oleśnickim. I co dziwne - brak jest chęci jego poznania. Także istnienie wieży potwierdza Ch. Winckler na rys. z ok 1710-1730 r. Potem ona zniknęła, może w trakcie dużego remontu zamku w 1750 roku? Czyli można przyjąć, że wieża istniała od ok. 1325 - 1350 do ok. 1730-1750 r.

Na rysunku F.B. Wernera z ok. 1750 widać już nową kopułę wieży, stanowiącej zwieńczenie prostokątnej klatki schodowej stojącej w przeciwnym (południowo-zachodnim) rogu zamku. Jest ona bardzo podobna do tej stojącej poprzednio w drugim rogu.


Wieża w południowo-zachodnim rogu zamku.
Rys. F. B. Wernera (ok. 1750) Własność BUW

W XIX w. ta wieża o znacznie mniejszej wysokości, była pokazywana w postaci historyzującej wieży obronnej (z blankami) aż do ok. 1896 r. Obecnie dalej istnieje, już w innej postaci.

Literatura

  1. Przyłęcki M. Zamek w Oleśnicy. Towarzystwo Przyjaciół Miasta Oleśnicy. Wrocław 1989
  2. Kajzer L., Kołodziejski S, Salm J. Leksykon zamków w Polsce. Arkady Warszawa - 2001
  3. Bimler Kurt. Die schlesischen massiven Wehrbauten. 3 Fsm. Ols kr. Ols, Gross Wartenberg, Militsch, Trebnitz, Wohlau, Steinau. Breslau 1942.

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
 Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
 Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI