Stanisław Kokot
Zabytki Oleśnicy Cz I.
Plany i rysunki
Ryszard Natusiewicz
Mirosław Przyłecki
Marian Skowroński
Wyd. Komisja Turystyki Pieszej Zarządu Wojewódzkiego PTTK Wrocław 1978

MURY OBRONNE
U zarania swego istnienia Oleśnica była prawdopodobnie otoczona wałami drewniano-ziemnymi, których szczątki jeszcze pod koniec XIX wieku znajdowano wzdłuż ulicy Wałowej. Umocnienia te na początku XIII wieku zostały zastąpione murami obronnymi wykonanymi z wypalanej cegły. Mury obronne w ciągu swego istnienia na skutek stałego rozrostu miasta zmieniały swój wygląd i długość. W wieku XV uległy przebudowie i odnowieniu, a swym wyglądem zarys ich przypomina nieco zniekształcone serce, co można stwierdzić na przedstawionym planie murów obronnych w stanie obecnym.
Aktualnie długość obwodu murów obronnych wynosi około 1650 km, które okalają powierzchnię zawartą pomiędzy murami wynoszącą 18 ha. Od strony północnej mury były mniej ufortyfikowane, co wynikało z trudnych warunków terenowych, bowiem od tej strony miasto osłaniały mokradła i duże rozlewiska wody. Właśnie te warunki terenowe jeszcze do niedawna były przeszkodą w rozbudowie miasta w tym kierunku. Inaczej przedstawiała się sytuacja terenowa od strony południowej, gdyż przed murami przepływała fosą jedynie rzeczka Oleśniczanka. Fosa ta została nieco zasypana, a rzeczka ujęta została w rurociąg w latach sześćdziesiątych naszego stulecia. Od tej strony oraz od zachodu, mury zostały uzbrojone w baszty półokrągłe, a których dwie przedstawicielki jeszcze dziś można oglądać. Jedna z nich znajduje się w pobliżu ulicy Cieszyńskiego za pomnikiem Kosmonautów. Drugą basztę można zobaczyć z ulicy Wałowej na przestrzeni murów od Bramy Wrocławskiej do Zamku.
Z ulicy Rzemieślniczej w pobliżu Bramy Wrocławskiej można zauważyć fragment baszty kwadratowej. Odcinek murów od zamku do ulicy 22-go Lipca (dawnej Bramy Bydlęcej) jest podwójny. Jeden z murów jest wyższy a drugi niższy, i tak w części je odrestaurowano. Odległość między tymi murami wynosi średnio 8 metrów. Pochodzenie tych podwójnych murów jest obecnie w dwojaki sposób uzasadniane. Jedno z nich to konieczność zmian w ufortyfikowaniu miasta wynikające ze zmian techniki wojennej tj. wprowadzenie artylerii, drugie stwierdza konieczność budowy podwójnych murów wynikających z potrzeby zabezpieczenia murów przed podmywaniem ich przez płynącą w fosie Oleśniczankę, ale dziś trudno stwierdzić co jest bliższe prawdy.
Jedno jest pewne, że mury obronne były bardzo potężne i dziś miejscami wysokość ich przekracza 8,50 metra, a szerokość korony wynosi przeszło pół metra. Podstawa murów na poziomie dzisiejszym wynosi średnio 2,10 metra.
W czasie wojen szwedzkich po zajęciu Oleśnicy przez wojska szwedzkie generała Duval'a, w roku 1634 gen. Wittemberg polecił mury wyburzyć, lecz po opuszczeniu miasta przez szwedów mury zostały przy niewielkim nakładzie sił i środków naprawione, gdyż wyburzenie murów było jak na owe czasy zbyt trudne i nie zostało wykonane.
Obecny wygląd murów zawdzięczać trzeba odkryciu murów po wyburzeniu spalonych w czasie działań wojennych budynków mieszkalnych, czy też różnego rodzaju ruder, którymi były odbudowane w szczególności od strony zachodniej. Ślady dawnej zabudowy jeszcze dziś można stwierdzić na odrestaurowanych murach. Systematyczne odrestaurowywanie murów trwa od roku 1950, zaznaczyć jednak należy, że w czasie przeprowadzania konserwacji muru zostały prawie we wszystkich przypadkach obniżone i dziś oglądane nie dają poglądu na ich rzeczywistą wysokość.

BRAMA WROCŁAWSKA
Niewiele jest miast na Dolnym Śląsku, w których zachowały się prawie całe mury obronne. Zdobiły je a jednocześnie strzegły czterech wjazdów do miasta. W północnej części murów znajdowała się brama, która nosiła nazwę Mariackiej, a to ze względu na bezpośrednią bliskość lokalizacji przy kościele N.M.P. i św. Jerzego. We wschodniej części murów zlokalizowana była Brama bydlęca zwana także Namysłowską. W południowej części murów była Brama Oławska. Wszystkie wymienione bramy zostały rozebrane w drugiej połowie XIX wieku. Na ślady po Bramie Mariackiej w czasie odbudowy miasta w latach 1965-1977 nie natrafiono, lecz przy przebudowie ulicy 22-go Lipca natknięto się na resztki murów Bramy Na-mysłowskiej, a wysokość ich dochodziła do 15 metrów. Tak samo przy przebudowie ulicy 1-go Maja w czasie robót ulicznych na odcinku dawnej fosy natrafiono na niewiele mówiące resztki Bramy Oławskiej. Jednak do na szych czasów dotrwała jako jedyny świadek najdawniejszych czasów w zachodniej części murów czwarta brama zwana Bramą Wrocławską dawniej Trzebnicką. Jest to budowla późno-gotycka pochodząca z XIII wieku. Na podstawie przekazów ikonograficznych można stwierdzić, że wierność stylu niezmieniona dotrwała do naszych czasów. We wnętrzu bramy (w przejeździe ulicznym) na południowej ścianie znajduje się tablica z łacińskim tekstem o następującej treści:
Ni Deus hauc Patria bonitate tuetur vana, omnis Vilum Cura lagorąue perit. Renov 1614
co w tłumaczeniu brzmi:
Jeśli Bóg tego miasta nie będzie Ojcowską dobrocią wspomagał
Pójdzie na marne wszelka troska i daremny trud straży.
Odnowiono 1614 r.
Tablica ta poza stwierdzeniem zawartym w tekście posiada jedną zgoła inną informację, a mianowicie tą, że renowacja tej bramy została przeprowadzona w 1614 roku. Informację tą należy uzupełnić nowszą informacją, że brama w latach 1956-1958 ponownie została odrestaurowana.

ZAMEK PIASTOWSKI
Ozdobą dzisiejszego miasta jest Zamek - pałac - siedziba Piastów Śląskich książąt oleśnickich, który odrestaurowano w latach 1965-1977.
Pierwsze przekazy o zamku pochodzą z XIII wieku, w postaci zapisu wzmiankującego istnienie w Oleśnicy kasztelanii, z czego wynika, względnie można wnioskować o istnieniu warowni stanowiącej siedzibę Kasztelana Oleśnickiego. Dokumentów w których istnieje informacja o powstaniu lub założeniu zamku dotychczas nie znaleziono, lecz w dokumencie sporządzonym w roku 1247 jest mowa o rezydencji kasztelana.
Zamek był zlokalizowany w południowo-zachodniej części grodu, posadowiony na odrębnym wzgórzu, otoczony fosą nie tylko od strony zewnętrznej, ale także od strony miasta. Ślad tej fosy istnieje do dziś. Istnieje hipoteza, że miasto było otoczone murami, w których obręb był włączony zamek ze swymi murami, ale jak było naprawdę - dziś trudno stwierdzić. Przypuszczać należy, że pierwotnie była to warownia drewniana otoczona umocnieniami drewniano-ziemnymi, które w wieku XIII/XIV przebudowano na murowane.
Pierwotnie kasztelania, później zamek piastowski, składał się z budynku mieszkalnego i wieży obronnej połqczone ze sobą murami obronnymi. W tej postaci zamek przetrwał prawdopodobnie do czasów przebudowy tj. do roku 1559. Prawdopodobieństwo tego rodzaju zabudowy zamku potwierdza podobna budowa i rozkład zamku w Bierutowic, wybudowanego przez książąt oleśnickich.
Konstrukcja zamku i jego założenie przetrwało do dziś. A wspomnieć należy, że prawdopodobnie pierwszą siedzibą księcia Konrada Il, dziedzica księstwa oleśnickiego był Bierutów.
W latach 1559-1607 książę Jan z Podbieradu i jego następcy dokonali generalnej przebudowy zamku i od tego czasu jego renesansowy wygląd przetrwał do dnia dzisiejszego.
Zamek w okresie panowania Piastów był wybudowany w stylu gotyckim, czego ślady przy odbudowie zachowano i uwidoczniono je w nowych tynkach (widoczne na zachodnim skrzydle tak od strony dziedzińca jak i od zewnątrz). Budowla ta od strony dziedzińca miała do dziś zachowany taras. Na balustradzie tego tarasu zobaczyć można tablicę wykutą w piaskowcu, są to popiersia postaci księcia Jana z Podbieradu i jego małżonki Krystyny z Szydłowieckich, córki Kanclerza Koronnego w Krakowie.
Wieża obronna ulokowana w północno-wschodniej części prostokątnego dziedzińca była założona na fundamencie o kształcie koła, i ten układ jest zachowany do dziś. Grubość murów wieży na poziomie dziedzińca (aktualnie) wynosi ponad jeden metr, natomiast grubość murów obronnych dziedzińca i zamku dochodziła od 2 do 3 metrów. W wieży zachował się do dziś portal gotycko-renesansowy, a nad nim herb księstwa oleśnickiego wraz z wystrojem XIV wieku.
Nie mniej piękne są zachowane elementy wystroju wewnętrznego, a należą do nich: główna klatka schodowa zamku wraz z kominkami i głową słonia, sala rycerska, sale ekspozycyjne Muzeum Archeologicznego, mieszczące się w części nad bramą. Przy okazji zwiedzania tej części zamku można oglądać interesujące ekspozycje Muzeum a w szczególności dotyczące historii miast i okolic księstwa oleśnickiego.
Do dnia dzisiejszego poszczególne elementy zabudowy nie zmieniły w zasadniczy sposób swego charakteru. Dawna gotycka część zamku od zarania służyła jako część gospodarcza i mieszkalna, a dziś to skrzydło zamku pełni funkcję hotelu Centralnej Szkoły Instruktorów ZHP. Pozostałe części renesansowe, bardziej reprezentacyjne kiedyś służyły jako część w której koncentrowało się życie i działalność dworu. Dziś są tu sale wykładowe, pracownie, sale reprezentacyjne oraz muzeum.
Zamek od strony dziedzińca jest bardzo piękny, co świadczy o dużym smaku artystycznym fundatorów oraz dużym kunszcie i umiejętnościach ówczesnych budowniczych. Najpiękniejszy opis dziedzińca nie jest w stanie opowiedzieć wszystkiego co można zobaczyć naprawdę własnymi oczami. Krużganki, które przydają tyle uroku dziedzińcowi pochodzą z roku 1600, a poszczególne portale i schody z dziedzińca uzupełniają resztę. Dach renesansowy z ozdobnymi szczytami przypomina północno-niderlandzki wpływ na sztukę budowlaną na Dolnym Śląsku.
W dawnych przewodnikach z lat 1930-1935 dziedziniec zamku i jego wygląd porównywany jest do dziedzińca zamków duńskich takich jak: Fredriksborg w Hillerad i Kronborg w Helsinger, w których William Szekspir umiejscowił akcję tragedii "Hamlet".
Odrębną częścią zamku jest brama wjazdowa i pałac - część w której obecnie mieści się Muzeum. Część tą ukończono prawdopodobnie w roku 1605, a jej górne piętra przeznaczone były dla wdów książęcych na "dożywociu". Z tej części wykonano w latach 1616 połączenie zamku z kościołem zamkowym p.w. św. Jana poprzez fosę okalającą zamek. Ta część zamku zwana potocznie pałacem gościnnym jest częścią reprezentacyjną i wizytówką zamku, służyła ona także za lokum dla odwiedzających gości rodziny książęcej. Dzieła przebudowy zamku dokończył bratanek księcia Jana z Podbieradu - Karol II w roku 1616. Postać rycerza wykutego w piaskowcu nad przejazdem w pałacu przedstawia Karola II, wykonana w roku 1603.
Całe dzieło wieńczy wieża, która posiada kamienną galerię widokową zdobioną na każdym rogu kamiennym lwem, a jest ich osiem. Każdy z lwów trzyma tarczę kamienną. Na każdej tarczy jest wykuta część herbu książąt oleśnickich. Na jednej z tablic przedstawiony jest orzeł śląski, na innej wyryty jest napis głoszący, że książę Jan z Podbieradu w roku 1561 wieży tej koronę i figury zrobić kazał. Jedna tarcza posiada wyryty tylko napis daty a właściwie roku: 1891, data ta to rok rozpoczęcia odrestaurowania zamku, zakończonego w roku 1905. W tym okresie zmieniono renesansowy hełm wieży na obecny.
Cały zespół zamkowy w latach 1965-1977 został dużym nakładem sił i środków finansowych odrestaurowany. W czasie remontu zamku poszycie wieży zamkowej i poszycia dwóch klatek schodowych zakończonych wieżyczkami zostały wymienione z dachówkowego z łupku na poszycie z blachy miedzianej.
Wnętrze zamku adoptowano dla potrzeb Centralnej Szkoły Instruktorów ZHP. Część północna ze skrzydłem nad bramą wykorzystana została przez Muzeum Archeologiczne Oddział w Oleśnicy.

KOŚCIÓŁ ZAMKOWY
Kościół zamkowy p.w. św. Jana Apostoła (Ewangeliczny) był wybudowany prawdopodobnie w XIII wieku. Na pewno swym wyglądem nie przypominał dzisiejszego kościoła, ale obecnie ówczesna budowla stanowi element składowy współczesnego kościoła. Przy oglądaniu budowli z zewnątrz, oraz wnętrza zauważyć można, że każda z minionych epok zaznaczyła swój wkład w rozbudowę kościoła swoim własnym stylem nie licząc się z poprzednim.
W wyniku tego rodzaju poczynań w rozbudowie kościoła można dziś zauważyć trzy style budowlane: gotyk, renesans i barok. Zasadnicza bryła kościoła jest gotycką bazylijką trzy-nawową z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i wchodzi w skład zespołu zabudowań zamkowych. W XVII wieku kościół połączono murowanym krytym gankiem przerzuconym przez fosę okalającą zamek, wsparty na trzech podporach, co podkreśla jego przynależność do zamku. Poszczególne fazy rozbudowy kościoła przedstawione są na schemacie.
Wnętrze świątyni zawiera wiele pamiątek i elementów dawnego wystroju. Chociaż są one wykonane przez nie najprzedniejszych mistrzów ówczesnej sztuki to stanowią świadectwo artyzmu i bogactwa poszczególnych etapów przestrzeni czasu.
Do najstarszych zabytków wystroju wnętrza kościoła należą: Chrzcielnica wykuta w piaskowcu w roku 1500, renesansowa ambona wykonana w drewnie z roku 1605, barokowe loże na parterze i piętrze, gdzie można znaleźć datę 1654 rok oraz ołtarz barokowy z roku 1708.
Wiele szkody samemu kościołowi, jak i wystrojowi wnętrza przyniosła katastrofa, która dotknęła go w okresie przeprowadzanego remontu w roku 1905. W tym czasie wiele elementów wyposażenia uległo zniszczeniu, pociągnęło to za sobą konieczność odtworzenia ich, względnie wybudowania nowych. Przykładem takiego odtwarzania jest południowy portal i część ścian oraz szczytu zachodniego kościoła. Wiele wyposażenia wnętrza zostało zniszczone i bezpowrotnie przepadło, a to co pozostało może dać tylko częściowe pojęcie o dawniejszym wystroju wnętrza.
Odrębnym elementem wystroju wnętrza są wmurowane w północną ścianę prezbiterium renesansowa płyta nagrobna księcia Jerzego z Podiebradu pochodząca z 1554 roku, ufundowana przez jego brata księcia Jana. Nieco wyżej widać epitafium marmurowe księcia Karola Krzysztofa syna Jana z Podbieradu i Krystyny z Szydłowieckich wykonanego w roku 1579. W dawniejszych czasach w prezbiterium przed ołtarzem głównym znajdował się pomnik nagrobny (tumba) wykonany z białego piaskowca, ufundo wany przez księcia Jana dla samego siebie i jego pierwszej żony Krystyny z Szydłowieckich w roku 1557. Sarkofag ten w XVII wieku został przeniesiony do mauzoleum Wittembergów, wybudowanego w roku 1698 (w podziemiach znajduje się pochowanych 27 osób), gdzie do dnia dzisiejszego się znajduje.
Postać Jana z Podbieradu jest uszkodzona lecz istnieje prawdopodobieństwo, że szkoda ta powstała w czasie przenoszenia tumby do mauzoleum. Sama tumba jest bogato zdobiona rzeźbami i wieloma herbami wśród których można znaleźć herb Kołdycz należący do Szydłowieckich.
Nagrobek ten jest ostatni z tego typu nagrobków na Dolnym Śląsku, wzorowany na tradycyjnych nagrobkach książąt Piastowskich.
W kościele oprócz wymienionych można znaleźć kilka innych epitafii, które należą do członków rodzin książęcych i innych zacnych ludzi księstwa oleśnickiego, oraz miasta.
Wyróżniającym elementem sylwetki miasta jest pięć wież, wśród nich najokazalszą i najwyższą jest wieża kościoła zamkowego, której wysokość przekracza 65 metrów. Jej ciekawe zwieńczenie w kształcie korony książęcej (mitry) pochodzi z 1754 roku.
W okresie powojennym kościół został kilkakrotnie poddawany remontom w wyniku których w roku 1959 uzyskał nową polichromię, a elementy wystroju poddano konserwacji. W roku 1960 wstawiono nową posadzkę, a w 1972 roku zmieniono dach z pokrycia łupkowego na blachę miedzianą nad mauzoleum Wittembergów. W 1975 roku przeprowadzono remont kapitalny organów (silnie zniszczonych w czasie działań wojennych), centralnego ogrzewania, a w związku z dość częstymi kradzieżami wystroju wnętrza wstawiono kute ręcznie kraty w oknach. Następnego roku zabezpieczono siatką trzy witraże w prezbiterium od strony zewnętrznej przed uszkodzeniami.

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI