Marek Nienałtowski
Rozbudowa pałacu w Szczodrem przez księcia Fryderyka Augusta
brunszwicko-oleśnickiego (II)
14.03.2021 r.
Fryderyk August na obrazie
J.G. Ziesenitza [Wikipedia] |
|
Córka ostatniego księcia wirtemberskiego z linii oleśnickiej - Fryderyka Zofia Charlotta Augusta (1751-1789 r.) wyszła 6 września 1768 r. za mąż za księcia Fryderyka Augusta, welfa z linii brunszwicko-lüneburskiej, bliskiego krewnego i ulubieńca króla Prus Fryderyka Wielkiego. Król m.in. był sprawcą tego małżeństwa (był także na ślubie [8]), które doprowadziło do przejęcia księstwa oleśnickiego przez dynastię Welfów po śmierci księcia Karola Chrystiana Erdmanna.
Książę Fryderyk August mimo, że robił karierę wojskową (chociaż był kaleką) - poświęcał czas teatrowi i muzyce. Tłumaczył, a nawet pisał sztuki teatralne, rozprawy w języku włoskim i francuskim, ponadto zajmował się organizacją przedstawień teatralnych, podobno nawet brał w nich udział jako aktor. Po przyjeździe do Oleśnicy (jeszcze nie będąc oficjalnym władcą księstwa, bo nastąpiło to w 1795 r.) doprowadził w 1793 r. do powstania Domu Teatralnego [4], do którego wstęp na przedstawienia był bezpłatny, zaczął też wydawać miesięcznik kulturalny w języku francuskim. Powiększał zbiory biblioteki zamkowej, udostępnił ją do użytku publicznego i zimą ogrzewał. Do biblioteki zamkowej, oprócz książek, dokupił kilkaset rękopisów i druków muzycznych [4].
Wkrótce zorientował się, że zamku oleśnickiego nie uda się przebudować na pałac z dużym ogrodem, ani wybudować teatr z prawdziwego zdarzenia, w którym mógł wystawiać sztuki teatralne i opery, z dużą obsadą aktorów i wokalistów(stek). Uznał, że do tego celu bardziej predysponowany jest pałac w Szczodrem (Sibyllenort), wybudowany przez Chrystiana Ulryka, a wolne tereny obok pozwolą na dowolne rozbudowy.
Przyjmuje się, że prace przy rozbudowie pałacu, wybudowaniu czterech budynków i uporządkowania ogrodu trwały w latach 1792-1805 r. Jednak pojawiają się wątpliwości, co do dat rozpoczęcia, a szczególnie zakończenia prac. Są to daty rozpoczęcia nieoficjalnego panowania na zamku oleśnickim i data śmierci. W 1792 r. książe był zangażowany w sprawy wojskowe w oddalonym garnizonie (chociaż dwa razy odwiedził Oleśnicę). Od 1801 r. już rzadko bywał w Oleśnicy i Szczodrem. W 1802 r. zaniedbał całkowicie teatr w Oleśnicy, częściej był w Berlinie. Być może prace w Szczodrem kontynuował Zarząd Księstwa w Oleśnicy? |
|
W 1802 i w 1803 r. pojawiają się ilustracje pokazujące odbudowany pałac, wybudowane cztery budynki, uporządkowaną fosę [3] i wykonane nowe obsadzenia ogrodu (już na ilustracji z 1800 r.).
Pałac w Szczodrem w widoku od wschodu w 1803 r. F. G. Endler fecit. Źródło
Pałac i budynki w widoku od południa w 1803 r. Widać, że oba skrajne budynki mają inny bardziej nowoczesny dach krążynowy. F. G. Endler fecit. Źródło
Plan założenia pałacowego z 1792 r. Widok pałacu z góry i czterech wybudowanych budynków [5].
Widać zachowaną fosę (kanał).
Na rysunek naniesiono rozbudowy zapoczątkowane dopiero w 1851 r.
Na powyższym rysunku pokazano oddzielnie stojące budynki oznaczone literami A, B, C, D, czyli nie były one, jak niekiedy piszą, skrzydłami tego pałacu. Budynek A - pełnił rolę gościnnego, mieszkali okresowo w nim goście księcia, był też nazywany Kawiarnią (w podpisie poniższego rysunku). Był odgrodzony od pozostałych budynków, czyli dostęp do niego mieli też mieszkańcy i turyści. Miał dwa wejścia od strony ścian szczytowych. Budynek B i C to stajnia i powozownia. Na ich piętrze znajdowały się mieszkania dla służby. Budynek D - to teatr. Także jest odgrodzony od budynków B i C, z czego może wynikać, że miał też oddzielne wejście z zewnątrz ogrodzenia dla miłośników teatru i opery. Również do tego budynku były wejście na obu ścianach szczytowych. Uroczyste otwarcie teatru nastąpiło
3 sierpnia 1799 r. [1], co mogłoby sugerować, że i pozostałe budynki wybudowano w tym okresie, ale niewykluczone, że książę kazał go wybudować jako pierwszy.
Widok na pałac i plac z czteroma budynkami z 1802 r. Źródło
Na ilustracji brak jest podpisu wykonawcy. Na innych analogicznych ilustracjach, z prawej lub z lewej strony, występuje podpis w postaci W.(ilhelm)Sander fecit. Taki zapis może sugerować, że Sander [11] wykonał ilustrację na podstawie rysunku - zapewne autorstwa F.G. Endlera. Jeśli sam wykonywał rysunek i potem sam przygotowywał go do druku pojawiał się zapis: W. Sandler del. et sculp 1802 lub po niemiecku - gezeichnet u. geetzt von W. Sander 1802.
Powiększenie powyższej ilustracji. Pałac już nie renesansowy, nie barokowy, a klasycystyczny z dobudowanymi dwiema wieżami,
podniesiony o jedno piętro i z podwyższonym dachem
Widok na pałac i wieżę od strony ogrodu. Z kolekcji IS PAN nr 32368 [13]. W. Sandler del. et sculp 1802
Właściwe proporcje pałacu. Widać, że wieże miały dużą średnicę.
Komnaty księcia (gabinet i sypialnia) znajdowały się w prawej wieży na I piętrze.
W dolnej części widoczne jest nazwisko Krug [1] - autora planu rozbudowy pałacu.
Źródło - Portal aukcyjny
Fragment litografii A. Groegera z ok. 1850 r. Z kolekcji Marka Górnickiego. Jest to ostatni taki widok
- niedługo później, te cztery budynki
zostaną rozebrane, a pałac ponownie przebudowany
A. Groeger był oleśnickim grafikiem i wydawcą. M.in. wykonywał dla dworu książęcego kolorowe Raporty z Polowań [12], z jednego z których pochodzi powyższy fragment.
Niewiele wiadomo o zmianach w ogrodzie pałacowym. Według Zofii Bandurskiej [1] "Przemianom budowlanym pałacu towarzyszyły przemiany ogrodu utrwalone na planie sytuacyjnym wykonanym przez c.a. Schuberta z ok. 1800 r. zamiast istniejących niegdyś dwudziestu czterech kwater, a następnie szesnastu, ogród podzielono na cztery części o charakterze rokokowych boskietów. W obrębie boskietów zrezygnowano ze sztywnych podziałów na rzecz swobodnej kompozycji, bliższej naturze." W Literaturze (m.in. Wikipedii) wspomina się o udziale w projektowaniu ogrodu Christiana Weissa (ur. 1733 r. w Szczodrem) - nadwornego ogrodnika księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Miałby w tym czasie już 61-67 lat (wtedy byłby nazywany starcem) ponadto wiarygodne źródła historyczne [m.in. 8, 2, 6] o nim nie wspominają jako ogrodniku księcia. W 1785 r. kościół w Bykowie uzyskał 100 talarów z testamentu Weissa [6], co wskazywałoby, że wówczas już nie żył. Potwierdza to Z. Bandurska [1]., że w wymienionym roku zmarł.
Księżna Sybilla Maria i książę Fryderyk August mieli podobny los - zmarli niedługo po wy(prze)budowaniu pałacu.
Literatura:
- Bandurska Z., Pałac w Szczodrem przed neogotycką przebudową, w: Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Roczniki Sztuki Śląskiej XXVII Wrocław 2018. (początkowo miałem dostęp do streszczenia, a od 6.04.2021 r. do całości artykułu).
- Bandurska Z., Zamek w Myśliborzu koło Jawora i jego twórca Carl Wolf (1820-1876), w: Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Roczniki Sztuki Śląskiej. Wrocław 1991
- Der Breslauische Erzähler, wyd. C. Friedrich Barth jun. Breslau 1803, Jg 4, No. 31, 32
- Drożdżewska A., Kultura muzyczna Oleśnicy w XIX w. i pierwszej połowie XX wieku, Katowice 2017
- Drożdżewska A., Zycie muzyczne w Oleśnicy w XIX w., Praca magisterska. Wrocław 2004
- Fras Z. Dzieje Gminy Długołęka. Profil. Wrocław 1998
- Instytut Herdera w Marburgu
- Jagiełło M., Brzezowski W., Ogrody na Śląsku, T. I., Od Średniowiecza do XVII w., Wrocław 2014
- Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność, Wrocław 2006
- Nienałtowski. M., Oleśnica w okresie Welfów
- Podstawowa wiedza o Wilhelmie Sanderze
- Podstawowa wiedza o Adolfie Groegerze
- Odkrywanie kolekcji. Fotograficzne Silesiana z lat 1870 - 1945 w zbiorach Instytutu Historii Sztuki PAN. Opr. Jan Przypkowski, Piotr Jamski. IS PAN Warszawa 2016.
https://www.herder-institut.de/bildkatalog/index/index?start_galerieansicht=c31206b88bae2cf5620c131907935cae
https://www.sbc.org.pl//dlibra/metadatasearch?action=AdvancedSearchAction&type=-3&val1=Subject:%22Ole%C5%9Bnica%22
Schlesische Illustrierte Zeitung vom 16. Februar 1935
Krug, Johann Gottlieb: Architekt - (Umbau 1792-1805)
https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/262150/edition/248008/content
Der Breslauische Erzähler, 1803, Jg. 4, No. 31 widok z boku
https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/262151/edition/248009/content
Der Breslauische Erzähler, 1803, Jg. 4, No. 32
kolor.przod https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/455986/edition/427874/content
Wobec tego podawana w literaturze data 1792 rozpoczęcia przebudowy pałałacu w Szczodrem może budzić wątpliwości. Może rozpoczęto w tym roku projektowanie, bo podczas krótkich pobytów w Oleśnicy mógł zlecić wykonanie projektów, potem je ocenić i podjąć decyzję o rozpoczęciu prac. Dalej już pilnowała prac Kamera Księtwa, mająca w swoim składzie architekta. Może data w 1805 r. - zakończenia prac wymaga korekty (?), lub uszczegółowienia bo w 1799 r. był już czynny teatr [2], a w 1802 i 1803 pokazywano poniższe ilustracje rozbudowanego pałacu i nowych budynków. Może w 1805 r. ukończono wnętrza pałacu? Książe począwszy od 1801 r. częściej przebywał w Berlinie niż w Oleśnicy i ten stan trwał do jego śmierci w 1805 r. W 1802 r. przestał działać teatr w Oleśnicy, bo książe przestał się nim interesować. Natomiast jakoby działał teatr w Szczodrem. Nie wiadomo jakie były dalsze losy teatru w Brzozowcu (Wilhelminenort), bo też zlecił wybudowanie tam budynku teatralnego [4]. , Książę Fryderyk August jaki i Sybilla Maria nie nacieszyli się długo swoim pałacem w Szczodrem