Jerzy Andrzej Pyzik
Panorama Oleśnicka nr 17. kwiecień. 1996 r.

Podziały księstwa oleśnickiego w latach 1673 - 1704

Ziębicko-oleśniccy Podiebradowie władali księstwem oleśnickim do 1647 r., kiedy to 31 maja zmarł ostatni męski potomek tej linii książęcej i księstwo jako opróżnione lenno przypadło królowi czeskiemu, zarazem cesarzowi rzymskiemu narodu niemieckiego. W następnym jednak roku król zmienił dotychczasowe zasady dziedziczenia tego tzw. chorągiewnego lenna w ten sposób, że nadał je jedynej córce zmarłego księcia Karola Fryderyka - Elżbiecie Marii oraz jej mężowi księciu Sylwiuszowi Nemrodowi z dynastii wirtemberskiej, a ściślej z linii Wuertemberg-Weiltingen. W ten sposób po raz trzeci zmieniła się w Oleśnicy panująca dynastia, po Piastach i Podiebradach. Księstwo zostało teraz nadane jako tzw. lenno do pospólnej ręki i, w przeciwieństwie do poprzedniej inwestury, było dziedziczne w linii męskiej oraz żeńskiej z zastrzeżeniem jednak, że córki będą dziedziczyć tylko w przypadku braku synów.

W czasie pobytu w Brzeziu (dzisiejszej Brzezince), majątku Maurycego Kotulińskiego, pierwszy oleśnicki książę oleśnicki z dynastii witemberskiej Śylwiusz Nemrod zmarł na atak serca 26 kwietnia 1664 r. Przed śmiercią, a jego stan zdrowia pogorszył się już dwa dni wcześniej, wydał on ustnie polecenie co do sposobu podziału księstwa pomiędzy czterech nieletnich synów: Karola Ferdynanda (ur. 1650), Sylwiusza Fryderyka (ur. 1651), Krystiana Ulryka (ur. 1652) oraz Juliusza Zygmunta (ur. 1653). Nie wiadomo jak zostało ono konkretnie wówczas podzielone, ponieważ władzę w całym księstwie sprawowała matka Elżbieta Maria. Przed osiągnięciem lat sprawnych zmarł w Kassel w 1668 r. najstarszy z braci Karol Ferdynand i podział na cztery części stal się nieaktualny.

Po uzyskaniu pełnoletności przez dwóch starszych synów, Sylwiusza Fryderyka i Krystiana Ulryka, Elżbieta Maria dokumentem z 22 sierpnia 1673 r. dokonała podziału księstwa na trzy części. Część oleśnicka, która przypadła najstarszemu Sylwiuszowi Fryderykowi, obejmowała okręg (weichbild) oleśnicki, część bierutowską, którą otrzymał Krystian Ulryk, okręgi bierutowski i wołczyński, natomiast ostatnia - zwana dobroszycką - wydzielona Juliuszowi Zygmuntowi. Obejmowała okręgi trzebnicki (dobroszycki) i międzyborski. Dwaj starsi bracia objęli w posiadanie wydzielone im części jeszcze w tym samym roku, natomiast Juliusz Zygmunt dopiero w 1675 r. Wspomnianym poprzednio dokumentem z 22 sierpnia 1673 r., potwierdzonym przez cesarza w dwa lata później, został ustanowiony tzw. fideikomis, który formułował następujące zasady władania księstwem:
1. Księstwo było niepozbywalne, alienacji (?) poszczególnych części terytorium mogli dokonywać książęta tylko między sobą;
2. Księstwo było co prawda podzielne, ale tylko między książętami oleśnickimi i przy zachowaniu wspólnych instytucji ustrojowych;
3. Dziedziczyli tylko zstępni w linii męskiej;
4. Stołeczna Oleśnica przypadać miała zawsze najstarszemu księciu;
5. Obok odrębnych w poszczególnych częściach organów i urzędów, jak: starosta ziemski, rejencja i radcy rejencyjni, kancelaria, sąd ziemsko-dworski, kamera czyli zarząd dóbr książęcych, istniały również wspólne dla całego księstwa: sejmik księstwa, radcy ziemscy, kasa ziemska, mennica, przedstawiciel w organach ogólnośląskich.
Zmieniał on więc zasady inwestytury z 1648 roku.

Były problemy z siedzibą książęcą w części, którą z czasem nazwano dobroszycką. Główne miasto tego regionu - Trzebnica - było własnością klasztoru cystersek. Na siedzibę księcia Juliusza Zygmunta przeznaczono miasteczko Dreske (najprawdopodobniej nazywające się pierwotnie Dróżki), które jako jeszcze wieś kupił w 1663 roku książę Sylwiusz Nemrod od Konrada von Heugel. W tymże samym roku książę ustanowił targ i obok wsi założył miasto na tzw. surowym korzeniu. W roku 1675 otrzymało ono nazwę Juliusburg (miasto Juliusza), od pierwszego imienia swojego władcy. W części wiejskiej miejscowości znajdował się wybudowany przez rodzinę von Heugel w latach 1589-1601 dwór obronny otoczony wałem i fosą. Ten to dwór książę Juliusz Zygmunt przebudował na pałac. Ponadto wieś posiadała kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej, z pochodzącym prawdopodobnie z XV wieku późnogotyckim prezbiterium. Z końcem XVII wieku wzniesiono trójnawowy barokowy korpus kościoła. W kościele tym, pełniącym rolę dworskiego, urządzono książęcą kryptę grobową, w której pochowano dwoje książęcych dzieci, zmarłych w lalach 1678 i 1860, oraz księcia Juliusza Zygmunta, który zmarł w 1684 r. Władzę w Dobroszycach przejęła jego żona księżna Anna Zofia.

Podział księstwa oleśnickiego na trzy części utrzymał się do czasu bezpotomnej śmierci Sylwiusza Fryderyka w 1697 r. Okręg oleśnicki, którym władał - zgodnie z porządkiem sukcesji ustalonym w dokumencie z 1673 r. - przypadł Krystianowi Ulrykowi. Dopiero w 1699 r. przeniósł on swoją rezydencję z Bierutowa do Oleśnicy. Nadal jednak - wbrew ustalonemu porządkowi sukcesji - władał również okręgami bierutowskim i wołczyńskim. Dopiero w roku 1704 z chwilą uzyskania pełnoletności przez księcia Karola, syna zmarłego w 1684 r, Juliusza Zygmunta, oraz równoczesnej śmierci Krystiana Ulryka, nastąpił nowy - teraz już zgodny z ustalonym porządkiem sukcesji - podział księstwa oleśnickiego.

Niepełnoletnim jeszcze synom Krystiana Ulryka, Karolowi Fryderykowi i Krystianowi Ulrykowi II, wydzielono okręg oleśnicki, natomiast księciu Karolowi - okręgi: bierutowski, wolczyński i prawdopodobnie międzyborski. Okręgiem trzebnickim książęta władali wspólnie. W ten sposób został przywrócony tradycyjny podział na część oleśnicką i bierutowską. Okręg międzyborski nie wchodził bezpośrednio w skład księstwa. Wynikało to po części z faktu, że poprzednio stanowił on część składową wolnego państwa sycowskiego. Obaj książęta reprezentowani byli oddzielnie w kurii książęcej, ale z kolei glos mieli wspólnie tylko jeden. Część oleśnicką stanowił okręg oleśnicki składający się - poza Oleśnicą - z dwóch miasteczek i wielu wsi. Pierwszym z miasteczek była, stanowiąca ośrodek dóbr, Twardogóra, którą w 1676 r. kupiła od Zygmunta von Koeckritz za sumę 34500 talarów żona księcia oleśnickiego Sylwiusza Fryderyka - Eleonora Karolina. Księżna ta niesłusznie określana jako Francuzka pochodziła z innej linii książąt wirtemberskich. W 1685 roku przeniosła się ona na stałe do Twardogóry i panowała tu do 1712 r. Do dóbr twardogórskich należały w tym czasie następujące wsie: Olszówka, Lędzina, Kuźnia Goszczariska, Zakrzów i Brzostowo, a od roku 1685 jeszcze Moszyce. Drugie z miasteczek - Psie Pole - należało do wrocławskiego klasztoru św. Wincentego, natomiast jego wiejska część była w tym czasie własnością szlachecką.

W skład książęcych dóbr kameralnych wchodził Karlsburg (dziś będący północną częścią Dobrej) - wcześniej nazywany Neuhaus - gdzie w 1631 r. książę Karol Fryderyk Podiebrad wzniósł (na miejscu starej wieży) nowy dwór obronny otoczony fosą. To właśnie od imienia księcia pochodziła nazwa dworu, który w pewnym okresie służył jako siedziba książęcego archiwum. Kolejne posiadłości książęce to: Dobra, w której od 1673 r. znajdowała się rezydencja wdów po książętach oleśnickich, dalej Jenkowice, Malerzów, Rataje, Spalice, Smardzów z książęcymi młynami: papierniczym i zbożowym, zbudowanym w 1614 roku przez księcia Karola II Podiebrada, Smolna, Szczodre (książęca rezydencja letnia wybudowana przez księcia Krystiana Ulryka dla jego drugiej żony Sybilli Marii i od jej imienia nazwana Sybillenort; zbudowano ją na miejscu Nowej Wsi, powstałej na terenie zniszczonej podczas wojny trzydziestoletniej wsi Rościsławice), Brzozowiec (kolejna książęca rezydencja letnia wybudowana przez Krystiana Ulryka dla trzeciej jego żony Zofii Wilhelminy (wówczas to zmieniono nazwę miejscowości na Wilhelminenort), Boguszyce oraz Długołęka (w części książęca i w części należąca do misjonarzy katedry wrocławskiej). Łozina była własnością klasztoru św. Wincentego, natomiast Świerzna w części należała do Oleśnicy, gdy druga część była własnością panów von Dresky. Pozostałe wsie były własnością prywatną.

W skład części bierutowskiej wchodziły okręgi: bierutowski i wołczyński. W okręgu bierutowskim do książęcych dóbr kameralnych należały: Bukowie, Gorzesław, Zbytowa (w której znajdowały się m.in. książęcy zamek i zarząd dóbr ziemskich oraz zwierzyniec), Posadowice (które powtórnie przeszły z czasem w prywatne ręce), Sąlok, Kruszowice i Piecowice. Brzezia Łąka, Oleśniczka i Kątna były własnością wrocławskiego klasztoru NMP na Piasku, natomiast Zawidowice biskupstwa wrocławskiego. Własnością Bierutowa był Karwiniec, a ściślej jego południowa część, a więc ówczesny Taschenberg.
Okręg wolczyński był enklawą oddzieloną od reszty księstwa przez okręg namysłowski w składzie księstwa wrocławskiego. Wszystkie miejscowości były własnością prywatną, w tym również miasteczko Wołczyn. Z kolei wieś Skałągi była enklawą okręgu wolczyńskiego leżącą na obszarze okręgu byczyńskicgo w księstwie brzeskim.

Okręgi dobroszycki (trzebnicki) oraz międzyborski tworzyły część dobroszycką. Zasadniczymi dobrami kameralnymi w okręgu dobroszyckim były: miasteczko Dobroszyce (wówczas Juliusburg, a wcześniej Dreske) oraz wsie: Dąbrowa, Januszkowice i Sokolowice. Miasto Trzebnica było własnością miejscowego klasztoru cystersek, do którego należała znaczna część okręgu. Były to m.in. wsie: Bukowice, Marcinowo. Rzepotowice, Pawłów Trzebnicki, Ujeździec, Domanowice, Księginice, Pierstnica, Pierstnica Mała, Grabowno Małe, Złotów, Zawonia, Luczyna, Kuźniczysko i Mirków. Miasteczko Strupina było własnością prywatną. Większość pozostałych wsi była również własnością prywatną.

Okręg międzyborski niemal w całości należał do książęcych dóbr kameralnych. Obok miasteczka Międzybórz, gdzie m.in. znajdowały się książęcy zamek oraz zarząd dóbr książęcych, były w nim m.in. następujące miejscowości: Ose (?), Szklarka Śląska, Chojnik, Sośnie, Kąty Śląskie, Kuźnica Kącka i Niwki Książęce Z tego Kąty były prywatną własnością.

Dobra stołowe biskupa wrocławskiego Solniki Wielkie oraz Solniki Małe, znajdujące się pomiędzy Oleśnicą a Bierutowem, nie należały do żadnego z okręgów księstwa oleśnickiego. Podlegały one natomiast bezpośrednio zarządowi skarbowemu królestwa czeskiego. Z kolei Domaszczyn, będący własnością książąt oleśnickich, którego ewangelicka (przed rekatolizacją) parafia podlegała oleśnickiej superinlendenturze - należał nie do księstwa oleśnickiego, lecz wrocławskiego. W Domaszczynie znajdował się książęcy zwierzyniec. Na koniec niezbędna jest informacja o tym, że w księstwie oleśnickim znajdowało się ponad 300 dóbr ziemskich, a więc jedynie część z nich została tutaj wymieniona.
Jerzy Andrzej Pyzik

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI