Jerzy Andrzej Pyzik
Rozgłos nr 5 z 1994

Z przeszłości Oleśnicy i jej okolic
Najdawniejsza Oleśnica

Do ustalenia jej położenia posłużą wiadomości zawarte w dokumentach mających dawną metrykę oraz umiejscowienie takich najstarszych (co prawda później wielokrotnie przebudowywanych) obiektów, jak zamek, kościół św. Jana Ewngelisty (wzmiankowany pierwszy raz w r. 1230) oraz kościół św. Jerzego, poprzedzony przez kaplicę przy tzw. szpitalu św. Jerzego i prawdopodobnie przez kościół p.w. Bożego Ciała. Dużą pomocą byłyby wyniki badań archeologicznych, gdyby takowe były przeprowadzone. Niestety planowych i systematycznych badań w Oleśnicy dotychczas nie było, stąd też wszelkie ustalenia są w znacznym stopniu hipotetyczne. W swoich rozważaniach posłużę się wynikami badań historyka Władysława Dziewulskiego oraz spojrzeniem technicznym prof. Mirosława Przyłęckiego.

Wzgórze zamkowe, położone było w wyjątkowo obronnym miejscu, jako że od południa i od wschodu, czyli od strony późniejszego miasta oddzielał je głęboki i szeroki przekop, a więc tzw. fosa. Na nim, tj. wzgórzu, kiedyś z całą pewnością mającym znacznie mniejszą powierzchnię, mieściła się siedziba kasztelana, o którym po raz pierwszy mówią dokumenty z r. 1245.
Wcześniej na wzgórzu znajdował się najpewniej dwór książęcy, prawdopodobnie obronny. Na jego istnienie wskazywać może spora liczba tzw. wsi służebnych zaopatrujących panującego, a występujących wokół Oleśnicy. Poza Ratajami są: Cieśle, Miodary, Solniki Wielkie i Małe, Strzelce i najprawdopodobniej zaginione Tokary, które znajdowały się gdzieś w okolicy Sokołowic. Obok Rataj do tzw. wsi ratajskich należały Smardzów, Dąbrowa, Jenkowice i Gorzesław.

Tak dwór książęcy jak i kościół pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty istniały najprawdopodobniej już w roku 1189 (ale jest to wyłącznie przypuszczenie), kiedy to w Oleśnicy przebywał wraz z kanonikami biskup wrocławski Żyrosław II). Wystawienie przez niego dokumentu z całą pewnością nie odbyło się pod gołym niebem; czynił to albo w kościele (co jest bardziej prawdopodobne) albo na dworze książęcym.
Niektórzy piszący o dziejach Oleśnicy autorzy przypuszczają, że biskup mógł zatrzymać się w hipotetycznie istniejącym w Oleśnicy klasztorze. Miał to być klasztor benedyktyński mnichów irlandzkich, zwanych też Szkotami. Klasztory takie rzeczywiście z dawną metryką, istniały jednak wyłącznie na ziemiach rdzennie niemieckich. Autor tej hipotezy, niemiecki uczony Wattenbach, sądził, że również w Oleśnicy klasztor taki istniał w XI i XII wieku. Rzecz polega na błędnym odczycie dokumentu i tak zamiast „fratres Sclavorum" czyli benedyktów słowiańskich, pojawili się „fratres Scotorum". Wkrótce Wattenbach sprostował swoją hipotezę, niemniej nie zostało to zauważone przez wielu historyków tak niemieckich jak i polskich, co zresztą trwa po dziś dzień. Wspomniany klasztor benedyktynów słowiańskich pojawił się w Oleśnicy dopiero w roku 1380. W roku 1238 przebywał w Oleśnicy książę Śląska Henryk Pobożny, co pośrednio potwierdza istnienie dworu książęcego, a być może już i grodu. Dokument z 1214 roku, którego wystawcą był podobno książę Henryk Brodaty, a więc ojciec Henryka Pobożnego, jest niestety falsyfikatem i dlatego pochodząca zeń informacja o istnieniu w tymże roku targu w Oleśnicy nie jest w pełni wiarygodna, chociaż być może odpowiadała prawdzie.

O tym, że Oleśnica była znaczniejszą miejscowością świadczy natomiast z całą pewnością nazywanie jej w Żywocie św. Jadwigi wsią targową. Żona i matka ww. książąt zmarła w 1243 roku, a więc fakt ten dotyczy okresu poprzedzającego jej śmierć.
Co najmniej w roku 1250 znajdowała się w Oleśnicy posiadłość klasztoru kanoników regularnych (inaczej augustianów) na Piasku we Wrocławiu. Dowodzi tego dokument papieża Innocentego IV z 09.06.1250 r. potwierdzający przywileje i posiadłości tego klasztoru. Obok znanej już wcześniej wsi klasztornej Oleśnica (dziś nazywanej Oleśniczka) wymieniona jest druga wieś Oleśnica, w której klasztor ma dochody cła, karczmy, młyny stawy, ziemię (orną), łąki i lasy. Jest to z całą pewnością późniejsze miasto Oleśnica, ponieważ po latach klasztor na piasku ma w Oleśnicy obok kościoła św. Jerzego tzw. prepozyturę augustianów, o której początkach nic nie wiadomo.

Być może już w dokumencie księcia Henryka Brodatego z 1228 r. dla opata klasztoru na Piasku jest mowa o dobrach nie w Oleśniczce, lecz w późniejszej Oleśnicy. W kolejnym dokumencie dla klasztoru na Piasku, wystawionym w r. 1256 przez księcia wrocławskiego Henryka III Białego, syna Henryka Pobożnego, jest mowa o dwóch Oleśnicach, co potwierdzałoby wnioski wynikające z analizy dokumentu z roku 1250.
Z podanych poprzednio informacji wynika, że pod koniec XII wieku a być może również i znacznie wcześniej, były w Oleśnicy najprawdopodobniej: dwór książęcy (gdzieś na późniejszym terenie zamkowym) kościół św. Jana Ewangelisty (oczywiście o znacznie mniejszych rozmiarach, przypuszczalnie maksymalnie o wielkości dzisiejszego prezbiterium kościoła), targ, najpewniej obok kościoła, i wreszcie posiadłość augustianów wrocławskich w północnej części Oleśnicy. Ta ostatnia początkowo pozostała poza granicami miasta lokacyjnego w 1255 roku. Na ten fakt wskazuje wyraźne zniekształcęnie, właśnie w tej okolicy, pierwotnie regularnego owalnego kształtu miasta w obrębie murów obronnych.

Osada, przed jej reorganizacją w ramach lakacji na prawie średzkim w 1255 roku, była położona wzdłuż drogi przebiegającej z południa na północ przez Oleśnicę. Był to trakt wiodący z Wrocławia przez Psie Pole, Brzezią Łąkę, a więc wzdłuż lewego brzegu rzeki Oleśnicy, aby przez Luciań dotrzeć do Oleśnicy, skąd dalej biegł przez Spalice w kierunku Sycowa, Kalisza i Torunia. W Oleśnicy droga ta przebiegała najprawdopodobniej obok dworu książęcego (względnie już i grodu), kościoła św. Jana Ewangelisty, przy którym znajdował się targ, oraz osady augustianów w rejonie dzisiejszego kościoła NMP i św. Jerzego. Bieg jej wytyczały z grubsza następujące dzisiejsze ulice: Wały Jagiellońskie, Bratnia, plac przy dawnych młynach, ulica Sejmowa (w jej odcinku pomiędzy Zamkową a Rynkiem), zachodnia część Rynku i ulica Kościelna.

Z czasem doszedł szlak poprzeczny wiodący do Oleśnicy z Trzebnicy i dalej w kierunku Bierutowa i Namysłowa.
Na istnienie przed 1255 rokiem dawniejszej zabudowy w Oleśnicy wskazuje znaczne odkształcenie planu miasta w stosunku do idealnego, regularnego rozplanowania jego kształtu. Tak więc nie była Oleśnica miastem powstałym na tzw. surowym korzeniu, czyli niejako od jednego razu na pustym wcześniej polu. Poprzedzała ją istniejąca wcześniej wieś targowa, będąca ośrodkiem wymiany towarowej dla okolicy oraz centrum administracji książęcej. Skądinąd można też przypuszczać, że była Oleśnica miastem na tzw. prawie polskim, tym bardziej, że nim została w roku 1255 lokowana na prawie średzkim (a więc jednej z odmian prawa niemieckiego), już w roku 1253, podczas najazdu księcia Konrada Głogowskiego, nazwano ją oppidum czyli miastem.

Jerzy Andrzej Pyzik
Uzupełnienie:
1. średniowieczny szpital spełniał rolę przytułku;
2. prepozytura to m.in. godność lub urząd prepozyta, będącego zastępcą przełożonego w niektórych zakonach.

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI