Marek Nienałtowski

Historia herbów Oleśnicy w okresie 1945-2020.

Część I (1948-1989)

Rozpoczęcie 06.02. zakończenie 16.02. 2020

Niewiele wiadomo o herbie Oleśnicy z lat bezpośrednio powojennych. Dopiero w 1948 r. mogły sobie o nim przypomnieć ówczesne władze w ramach walki z "niemczyzną" i religią. Być może kwestionowano napis na wstędze S. Johannes, może przeszkadzał złoty nimb dookoła głowy orła. Podobne antyhistoryczne działania podejmowano (niestety skutecznie) w wielu miastach Dolnego i Górnego Śląska. Chyba jednak w Oleśnicy mieszkali mądrzy ludzie, bo w 1948 istniał oficjalny herb z orłem św. Jana i napisem na wstędze S+Johannes. Widać to na herbie pierwszym z lewej strony.

Herb z kartki pocztowej wydanej z okazji Wystawy Ziem Odzyskanych w 1948 r. we Wrocławiu. Z kolekcji Pawła Szczegodzińskiego	Herb w tej postaci istniał w latach 1965-1969 i pochodził z wydawnictwa miejskiego	Herb chyba z tego samego okresu. Zapewne pochodził z oficjalnego zamówienia miasta. Źródło Allegro.pl

Powyższe dwie ilustracje z prawej mogą wskazywać, że później godłem herbowym Oleśnicy przestał być orzeł św. Jana, a tylko biały orzeł stojący na wstędze bez napisu lub z napisem Oleśnica. Mam nadzieję, że to tylko niedbałość wykonawców herbów, którym zdarzało się coś pominąć.

O tym, że jednak zachowano w herbie orła św. Jana dowiadujemy się od Stanisława Kokota - prezesa Towarzystwa Przyjaciół Miasta Oleśnicy [5]. On musiał znać ówczesną rzeczywistość miejską, gdyż w 1961 r. został Społecznym Opiekunem Zabytków. Wg S. Kokota w 1956 r. był używany poniższy herb.

Herb Oleśnicy używany w 1956 r. [5]
Widać, że jest to niedopracowany rysunkowo późniejszy herb miasta

W 1967 r. ukazało się wydawnictwo Miasta polskie w tysiącleciu, T. II, 1967. W nim pokazano piękny herb z dumnym orłem św. Jana, w postaci jak niżej z lewej. Herb ten redaktorzy musieli dostać od władz miasta, bo sami go nie ustalali. Natomiast opracowanie takiego dzieła i przygotowanie do druku mogło trwa kilka lat. Czyli ten herb musiał istnieć kilka lat wcześniej, dlatego informację S. Kokota można uznać za prawdziwą.

Herb Oleśnicy z ww książki i okładki monografii miasta z 1981 r.	Herb Oleśnicy z przedwojennej kartki pocztowej. Allegro.pl
Z powyższych ilustracji może wynikać, że artysta malujący ten herb w latach 50-ych mógł - wzorować się na wcześniej używanym herbie - zapewne tym pokazanym z prawej, a później jeszcze został on poprawiony do obecnego stanu. Orzeł św. Jana jest cały biały (co odpowiada wielu ilustracjom w księgach z XV-XVI w.), stoi na wstędze, która ma kolor biały, z czarnym napisem S+ Johannes

Kolejne informacje związane z herbami Oleśnicy pojawiły się w latach 70-ch XX w. Wynikać to może z uzyskanej przez władze miasta informacji od prof. Mariana Haisiga. Okazało się, że Wydział Oświaty, Wychowania i Kultury w Oleśnicy ok. 1973 r. prowadził prace na temat herbu Oleśnicy (a może Monografii Oleśnicy?) i być może zwracał się do Dolnośląskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (DTSK) we Wrocławiu, bo ono zleciło prof. M. Haisigowi wykonanie opinii na temat herbu. Głównie zapewne chodziło o formę zapisu na wstędze. Prof. Haisig w piśmie z 14.04. 1974 r. (DŻS PiMBP) był zdania, że na wstędze należy umieścić napis S. Johannes (dlatego, że był najwcześniej i najczęściej używany - taka istnieje zasada w heraldyce - moje uzupełnienie), jednocześnie wskazał, że wstęga powinna mieć kolor biały. W tych latach rozpoczęto przygotowania do wykonywanie monografii miast Dolnego Śląska i być może dotyczyło to monografii Oleśnicy, która ostatecznie pojawiła się w 1981 r. Na jej okładce pojawił się piękny herb Oleśnicy stylizowany na gotycki. Herby w średniowieczu były malowane też przez rzemieślników (np. kowali wykonujących tarcze) i dlatego były proste bez nadmiernych szczegółów (np. bez piórek orła). Ten rysunek herbu nawiązuje też w kształcie do orła księstwa oleśnickiego z zamku oleśnickiego, wykonanego ok. 1380 r.

Herb ten w latach 70-80-ych XX w. był szeroko używany do promocji przez zakłady pracy (ZNTK), kluby sportowe, wojsko i wiele innych instytucji.

Wyżej pokazano proporczyki, a niżej tylko herby z innych proporczyków. Jak widać zamiast S+Johannes pisano też Oleśnica, lub pomijano ten napis. Allegro.pl

Wykonano piękny gipsowy odlew herbu z napisem S. Johannes, do wieszania w gabinetach. Ten wręczono w 1983 r. zwycięzcy w zawodach sportowych. Z kolekcji Adama Fedorowicza	Małe cacko promocyjne miasta - stworzono jakby pieczęć miasta, widać pracę artysty

W latach 1956-1989, herb szeroko i pięknie promowano. Widać, że przy udziale artystów.

Herb służył w latach 80-ych też jako witacz
przy wjazdach do Oleśnicy

800 lat Oleśnicy i niekorzystna zmiana w herbie miasta

W 1189 r. miało miejsce jakoby pierwsze wzmiankowanie naszej Oleśnicy (po kilkunastu latach okazało się, że jest to błąd, a pierwsze wzmiankowanie miało miejsce w 1230 r. [2]). Dlatego w 1989 r. obchodzono uroczyście 800-lecie Oleśnicy i ważnym punktem tych obchodów miało być opracowanie nowej postaci herbu (zwanego często małym) i herbu udostojnionego, zwanego też dużym.

17 kwietnia 1989 r. Towarzystwo Przyjaciół Miasta Oleśnicy w osobie jego prezesa Stanisława Kokota wystąpiło z pismem do Miejskiej Rady narodowej w Oleśnicy, w którym przedstawiło wniosek o przyjęcie i uchwalenie wzoru herbu i barw miasta. Przyczyną miał być styl niemiecko-pruski powyższego herbu. Uznano też, że niemiecką nazwę S. Johannes należy zamienić na IO EVAN. Pisano o konieczności zachowania ciągłości historycznej herbu i stwierdzono, że temu będzie odpowiadał udostojniony herb barokowy z witraża w holu Liceum Ogólnokształcącego. W rzeczywistości w Oleśnicy w XIX/XX w. nie było jednej postaci herbu miasta. Godłem herbu miał być tylko orzeł św. Jana. Postać orła w każdym wydawnictwie była inna, również na pieczęciach, zalepkach listowych miasta (wydawanych na przełomie XIX/XX) jak i na ceramice oraz ilustracjach. Natomiast zasadą stosowaną w zmianach herbu w heraldyce jest opieranie się na najstarszym herbie i/lub najdłużej używanym. Najstarszy udostojniony herb, co zresztą podał prof. Haisig [1], umieszczony jest w księdze czynszowej Kaspra Richtera z 1593 r. (niżej pokazany z lewej). W tym czasie w Oleśnicy wiedza heraldyczna nie było szerzej znana, stąd pojawiło się to stwierdzenie o ciągłości, które trudno nazwać ciągłością. Chociaż chęć przyjęcia do używania dużego herbu była działaniem pozytywnym.

Herb udostojniony z 1593 r. Najstarszy obraz herbu, którego struktura powinna być brana pod uwagę przy każdej modernizacji herbu	herb udostojniony w postaci witraża z holu Liceum Ogólnokształcącego nr 1. z około 1913 r. Kliknij, aby powiększyć

Tak powinien wyglądać w herbach Oleśnicy sierp księżycowy z krzyżem - znak Piastów wrocławskich i oleśnickich. Poprzeczne ramiona krzyża znajdują się na wysokości końców sierpa księżycowego i ta wysokość powinna być zachowana.	Te same zależności wymiarowe istniały na pierwszym znanym herbie Oleśnicy z 1310 r. Kolory wg M. Starzewskiej	Ten sam herb wg niemieckiego heraldyka G. Saurmy z 1870 r. On także zachowuje te same zaleźności

Autor wykonujący kopię herbu (instruktor ZHP z zamku) nie miał wiedzy o herbie. Nie wiedział, że istnieje pismo prof. M. Haisiga z 1974 r. (podano w nim kolory). Nie wiedział, co jest ważne heraldycznie, a co można zmienić. Dlatego wykonał kopię z witraża z różnymi błędami.

herby Oleśnicy - duży (z lewej) i mały, przyjęte w 1989 r.

Błędy w wykonanej kopii herbów.

- Na witrażu widać, że spiczasty dach każdej wieży jest zakończony gałką. Gałki są też na obu herbach z 1614 r., znajdujących się w Ratuszu. Gałkę niepotrzebnie usunięto. Jest ona istotna, bo w niej umieszczane były zwyczajowo przesłania do potomnych.

- Autor witraża zapomniał o krzyżyku na sierpie księżycowym. Autor kopii wprowadził mały krzyżyk w bramę wieży, co jest też błędem heraldycznym. Jego wysokość powinna być analogiczna jak pokazano na najstarszym herbie z 1593 r.

- Na witrażu widać, że korona jest cała złota (żółta), a na obręczy (otoku) znajduje się 5 kamieni ozdobnych. Pierwszy z lewej oznaczono strzałką. Bywa ich najczęściej 5, 7, 9 rzadziej 11.

- Autor kopii nie wiedział o tym i nie zrozumiał rysunku z witraża. Z pięciu kamieni wykonał dwa, a raczej wygląda to, że narysował dwa nity i zmienił kolor obręczy na srebrny (biały), co należy uznać za błąd heraldyczny.

- Pomiędzy labrami, a hełmem na witrażu widnieje czarna linia - będąca ołowianym profilem łączącym elementy szklane. Wykonawca kopii powinien labry - przedłużyć na hełm, natomiast on zostawił pustą przestrzeń po ołowianym profilu. Dlatego na rysunku labry wiszą w powietrzu, a nie przykrywają częściowo czoła hełmu. Jest to błąd rysunkowy.

- Na witrażu widać sfazowanie grubości prętów w hełmie. Autor kopii nie wiadomo dlaczego dodał 1-2 kolejne pręty pod spodem widocznych prętów. Jest to błąd rysunkowy.

- Na witrażu barokowym widać kartusz zamiast typowej tarczy. Wykonawca nie powinien odrysować kartusz, gdyż w herbie udostojnionym najczęściej dodaje się hełm, klejnot i labry, pozostawiając bez zmian tarczę herbu, który został udostojniony. Jeśli w herbie małym jest tarcza hiszpańska, to i ją powinien namalować. Ponadto na rysunku herbu - kartusz przytłacza najważniejszy element herbu - godło herbowe - orła św. Jana. Przez to jest on znacznie mniejszy, a powinien być najbardziej widoczny. Jest to poważny mankament tego herbu. Ponadto umieścił orła w kartuszu niesymetrycznie w porównaniu do witraża.

- Rysunek orła św. Jana. Nikt nie jest w stanie odrysować tego orła ze względu na nadmierną ilość piórek, różnych rozmiarów, rozmieszczonych pod różnymi kątami. Ta ilość piórek przy zmniejszaniu wymiarów herbu powoduje, że biały orzeł staje się czarny. Każdy artysta chcący umieścić herb na medalu, monecie, medalionie itp. musi od nowa rysować piórka, aby zachować symetrię i zmniejszać ich ilość, bo na małej powierzchni one się nie zmieszczą. Jest to istotny rysunkowy mankament herbu, utrudniający jego użycie w druku.

- Orzeł św. Jana ma być cały biały, bez kolorowych szponów, tak są najczęściej rysowane orły św. Jana w ewangeliach św. Jana z XV-XVI w. Wypełnienie wstęgi ma być białe, bo ma odzwierciedlać kartkę z księgi z ewangelią św. Jana. Kolor złoty wstęgi należy uznać za błąd heraldyczny, tym bardziej, że znana jest opinia w tym względzie prof. M. Haisiga. Mimo, że prof. Haisig również zalecał napis na wstędze S. Johannes, jako najstarszy i najczęściej używany, to uznał, że może być użyty napis S+ IO EVAN.

- Labry (chusta przykrywająca hełm rycerza dla ochłody, rozwiewana przez wiatr) mają mieć wierzch o kolorze wypełniającym tarczę (czyli czerwony), a spód - kolor orła św. Jana (czyli biały). Rozwiewanie przez wiatr powinno być pokazane w postaci rysunku trójwymiarowego. Dobrze widoczne ma być przejście koloru czerwonego (wierzch) w biały (spód). Osoba przygotowując herb do druku powinna widzieć, gdzie kończy się biały spód labrów, a gdzie jest biały podkład kartki na której wydrukuje herb. Tego na rysunku nie widać, co zawsze (!!!) powoduje błąd druku tego herbu na innym kolorze podkładu niż biały.

- Kolor wypełniający kartusz (czerwony) powinien być analogiczny w wypełnieniu wierzchu labrów. A tak nie jest - różnica w kolorach stanowi już widoczny z daleka błąd heraldyczny. Drukarzowi ułatwiają pracę jednakowe kolory (bez odcieni), nie tylko czerwone, ale i żółte. Na rysunku wstęga, nimb i korona mają inne odcienie żółtego. Jest to błąd rysunkowy, pokazujący niedbałość osoby kopiującej herb. Ponadto trudno w przedstawieniu labrów doszukać się jakiejś elegancji, którą zapewniają rysunki artystów.

- Herb Oleśnicy (mały) na zestawieniach herbów miast Dolnego Śląska wyraźnie się wyróżnia. Ma zbyt długą tarczę. Tzw. tarcza hiszpańska jest nieznacznie dłuższa niż szersza. Herb Oleśnicy jest zbyt wydłużony, co jest błędem. Ponadto ma te same błędy heraldyczne, rysunkowe i kolorystyczne, o których wspominałem wyżej przy omawianiu herbu dużego. Rysunek wstęgi może być dowolny. W herbie dużym był ograniczony wymiarami kartusza, w herbie małym ograniczeń jest mniej i mógł być bardziej podobny do wstęgi powiewającej na wietrze.

Zatwierdzenie przyjętych herbów

27 kwietnia 1989 r. herby (i flaga) zostały przyjęte przez Miejską Radę Narodową w Oleśnicy. Opis herbu winien krótki i jednocześnie tak szczegółowy, aby na jego podstawie można było narysować herb. Taki opis nosi nazwę blazonowanie. Nie wdając się w analizę opisu należy stwierdzić, że twórca tej uchwały nie znał różnicy między herbem, a godłem.

Napisano bowiem w paragrafie 1. Herb - orzeł biały będący symbolem św. Jana Ewangelisty, ...". W paragrafie 2 "Herbem miasta Oleśnicy jest wizerunek orła białego..." Orzeł biały jest godłem herbu, a nie herbem. Powinno być (w skrócie) - "Herbem miasta Oleśnicy jest wizerunek orła św. Jana w czerwonej tarczy". Natomiast blazonowanie mogłoby brzmieć "Na czerwonej tarczy srebrny orzeł w prawo ze wzniesionymi skrzydłami i złotym nimbem stojący na wstędze srebrnej z czarnym napisem S+IOEVAN".

W Uchwale nie opisano herbu dużego, a jedynie pokazano go w załączniku. Natomiast podstawą przyjęcia jest opis herbu, a nie załącznik. Ponadto napisano, że wzór herbu (a nie herbów) zawiera załącznik nr 1. Czyli duży herb Oleśnicy w latach 1989 - 2006 był używany nielegalnie.

20 lipca 1989 r. Wojewoda Wrocławski zatwierdził uchwałę MRN - z opisu wynika, że tylko małego herbu.

26 stycznia 1990 r. dokonano uroczystego odsłonięcia flagi miasta i dużego herbu Oleśnicy z udziałem Wicewojewody Wrocławskiego, radnych i gości.

Najpierw odsłonięto flagę Oleśnicy przy dźwiękach fanfar. Odsłonięcia dokonał najstarszy radny Józef Gil [5]

Następnie J. Gil dokonał odsłonięcia herbu dużego. Widać, że to nie jest herb oficjalnie przyjęty (pokazany wyżej) i przedstawiony w opracowaniu TPMO w 1992 r. [5] - ma mniej widocznych mankamentów. Natomiast orzeł ma powyrywane pióra, co mogło się komuś nie podobać i słusznie. Szkoda, że nie można porozmawiać z kimś, kto był zaangażowany w te prace

Wnioski

1. Wprowadzenie do użycia dużego, małego herbu oraz flagi miasta było dużym osiągnięciem Stanisława Kokota, Towarzystwa Przyjaciół Miasta Oleśnicy, ówczesnych władz i radnych
2. Mankamentem tego nisko kosztowego działania był brak opinii heraldyka
3. Tak skomplikowany herb powinien zostać namalowany przez heraldyka-artystę
4. Historia herbu w latach 1948-1956 nie została dobrze rozpoznana. Poszukuję ilustracji z tych lat i proszę czytelników o sprawdzenie swoich archiwów.

Literatura

1. Haisig M., Herb Oleśnicy i jego geneza, Zapiski Oleśnickie nr 1. 1992
2. Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność, Wrocław 2006
3. Nienałtowski M., Podiebradowie w dziejach księstwa ziębicko-oleśnickiego 1495-1647, Oleśnica 2013
4. Strzyżewski W., Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999
5. Zapiski Oleśnickie Nr 1. Herb i barwy miasta. TPMO. Oleśnica 1992
6. Znamierowski A., Wielka księga heraldyki, Warszawa 2008

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI

Umowa AS.2711.33.1.2016 z dnia 11.08.2016 -rozpoczęcie pracy Gajla