Marek Nienałtowski
Geneza herbu Oleśnicy

"Herb miasta to nie tylko suchy, nic nie mówiący znak używany dla określenia przynależności czy własności, to nie tylko symbol samorządu miejskiego wyrażony w pieczęci, ale żywa tradycja przeszłości, przypominająca minione i uświęcone czynami dzieje, przemawiające autorytetem swego wieku, symbolu, a nierzadko i swej sztuki". Prof. Marian Haisig.

"Herb jest takim samym zabytkiem jak inne pomniki przeszłości i stanowi ważny element dziedzictwa kulturowego miasta". prof. Stefan K. Kuczyński (prezez PTH)

Herby są to znaki graficzne składające się z tarczy i godła, ustalane według określonych reguł, obierane jako symbol identyfikacji przez osoby, instytucje, miasta i państwa. Zgodnie z wyrokiem NSA z 26 czerwca 1996 r. (sygn. akt IV SA 695/96, Wokanda 1996/12 str. 46), herb jest także symbolem przynależności społecznej.

Herby (i flagi) miejskie od najdawniejszych czasów stanowiły znak odrębności organizacyjnej i prawnej miast. Wokół tych symboli grupowały się wspólnoty ludzkie odnajdując w nich swą tożsamość.

Dziś herb miasta stracił walory znaku prawnego (na pieczęciach), ale nadal zachował wymowę graficznego symbolu historycznej odrębności wspólnoty mieszkańców i tradycji miasta, łączącą klamrą wszystkie narody zamieszkujące Oleśnicę na przestrzeni wieków jej istnienia. Herb miasta jest sam w sobie dokumentem historycznym, stąd konieczność znajomości jego genezy i faz rozwoju. Herb jest też oznaką samorządnej społeczności miejskiej, ważnym elementem budowania więzi grupowej i poczucia związku z małą ojczyzną - miastem.

Wcześniej orzeł sw. Jana występował tylko w symbolice chrześcijańskiej. Z niej trafił na monety i potem na herby.

Pierwsze przedstawienia elementów herbów (zbliżonych do obecnych) pojawiają się na monetach bitych w latach 1273-1309 w mennicy głogowskiej a potem oleśnickiej (Oleśnica była jednym z miast menniczych Śląska). Były one podobne to tych - niżej przedstawionych (nie zachowano realnych średnic). Na pierwszej monecie z lewej - widoczny orzeł książęcy. Nie jest to orzeł św. Jana, gdyż już na wcześniejszych monetach orzeł ten występował z nimbem (aureolą) nad głową [3]. Na rewersie pokazano znak Henryka I Brodatego (sierp księżycowy rogami zwrócony do góry, na nim krzyż osadzony pośrodku i dwiema sześcioramiennymi gwiazdami przy rogach - zwany też później godłem napierśnym orła śląskiego). W otoku widoczny jest napis H DUX GLOGOVIE (Henryk książę głogowski). Orzeł w tej postaci występuje także na kwartnikach namysłowskich (na rysunku z prawej). Było to zapewne odzwierciedleniem unii monetarnej łaczącej m.in. Oleśnicę i Namysłów.

Kwartniki wybite w okresie Henryka III /1273-1309/ - przodka Konradów oleśnickich (wg. M. Gumowskiego)

Orzeł w obecnej postaci (z nimbem dookoła głowy, trzymający wstęgę) - występuje na monecie przedstawionej niżej. Dlaczego orzeł św. Jana Ewangelisty? - W średniowieczu centralnym ośrodkiem życia religijnego i kulturalnego (np. kształcenia) był kościół parafialny. I dlatego często patron kościoła był przyjmowany za patrona miasta. Ale to nie znaczy, że występował już na pieczęci miejskiej i był uznawanym herbem miasta. Chociaż zdaniem M. Haisiga był on liczącym się symbolem Oleśnicy jeszcze przed lokacją miasta. Należy wspomnieć. że istnieją sugestie, że pojęcie "orzeł św. Jana" jest wynikiem błędnego tłumaczenia oryginalnej hebrajskiej biblii. Podobno dokładne tłumaczenie powinno brzmieć - "gołąb św. Jana".

Kwartnik - awers: orzeł św. Jana Ewangelisty, 1273-1290 r. (wg. M. Haisiga[1])

Pierwszy znany herb Oleśnicy
Po lokacji miasta i powstaniu jego kancelarii - miasto mogło wystawiać własne dokumenty. W tym celu niezbędne było posiadanie znaku, który umieszczony na dokumentach stwierdzałby ich prawomocność. Rolę taką zacząła spełniać pieczęć, zawierająca w wizerunku i w legendzie informację pozwalającą odbiorcy dokumentu na rozpoznanie wystawcy. Taką informacją na pieczęci najczęściej stawał się herb miasta wraz z jego nazwą (różne poglądy). Wprowadzenie pieczęci było jednym z ważniejszych etapów rozwoju miasta. Pojawiła się ona po 1255 roku.

Pierwszy herb na pieczęci mógł mieć postać, w jakiej przedstawiono go na dokumencie z 28 kwietnia 1310 r., który wystawił wójt Oleśnicy - Stefan. Jest to jedna z najstarszych pieczęci herbowych na Śląsku, średnica 60 mm. Na odcisku pieczęci (przedstawionej poniżej) umieszczono w polu tarczy jakby rozłożone godło księcia wrocławskiego lub głogowskiego - z heraldycznego orła wyodrębniono znak napierśny - srebrny sierp księżycowy z zaćwieczonym krzyżem.

Pieczęć - na niej napisano: *S(igillum)* CIVITATIS* DE * OLSN(icz). (wg. M. Starzewskiej)	Czarno-biała postać herbu z pieczęci.	Hipotetyczna kolorowa wersja herbu Oleśnicy w okresie wójtowskim.	Wg. G. Saurmy w herbie Oleśnicy znajdował się biały orzeł na czerwonym tle.

M. Haisig twierdzi, że orzeł książęcy na tym herbie "wystąpił w roli symbolu patrona miasta - orła św. Jana Ewangelisty" W tym przypadku na przedstawionej wyżej kolorowej wersji herbu - orzeł mógł być koloru białego. Z kolei W. Strzyżewski przyjmuje, że był to orzeł dolnośląski, czyli czarny. Opis herbu Oleśnicy przedstawia również w swojej książce Otto Hupp. Dalej pominięto analizy koloru orła.

Herb z orłem św. Jana Ewangelisty
W miarę rozwoju miasta lokowanego na prawie średzkim - powstaje Rada Miejska, która dąży do usamodzielnienia się (od wójta i księcia) i tym samym przyjęcia własnego, typowego miejskiego znaku. O wyborze herbu mogła zadecydować Rada przy braku sprzeciwu wójta. Herb miejski wybrany przez Radę był wyrazem zwiększającej się autonomii samorządu miejskiego.

Wybrany herb, na prośbę Rady Miejskiej powinien być nadany miastu specjalnym dyplomem. Niestety, nie zachował się żaden dokument nadawczy. Dyplom ten mógł nadać książę, gdyż po powstaniu księstwa lennego (1329 r.) przywilej nadawania herbu miastom dalej mógł należeć do księcia oleśnickiego. Może to wynikać z dokumentu hołdowniczego. Wg [12] uprawnienia prawodawcze księcia oleśnickiego nie zostały uszczuplone.

Czy książę oleśnicki zgodziłby się na nowy herb, z którego usunięto jego znak? Być może istniał też herb, w którym nad orłem św. Jana znajdował się srebrny sierp księżycowy z krzyżem, podobnie jak na pierwszej pieczęci miasta.

Po przyjęciu herbu, mógł być on oficjalnie używany. Nastąpiło to zapewne już w pierwszej połowie XIV w., jeszcze przed wykupieniem wójtostwa - wtedy bowiem pojawia się pieczęć miejska o śr. 36 mm z orłem św. Jana Ewangelisty (wg. M. Haisiga). Pokazano ją niżej (z byłego muzeum oleśnickiego), była dołączona do dokumentu z 1405 r.

Co dziwne, orzeł z pieczęci odbiega w formie przedstawienia od istniejącego na kwartnikach - ma zwróconą głowę w lewo (heraldycznie). Inny zwrot głowy, niż na monetach, powtarza się na trzech kolejnych wersjach pieczęci (ta z początku XVI w. posiada średnicę 20 mm i na wstędze napis I0 EVAN. Kolejna z 1533 r. posiada średnicę 25 mm i na wstędze widnieją cyfry 1533).

Orzeł św. Jana Ewangelisty stojący na wstędze. Napis: *S.CIVITATIS OLSNICENSIS. Pieczęć miasta Oleśnicy z I poł. XIV w. Śr. 36 mm. Z dokumentu z 1405 roku. Na tej pieczęci orzeł ma zwróconą głowę w lewo.	Dla przykładu, podobne przedstawienie orła św. Jana z pieczęci Władysława księcia wrocławskiego, administratora biskupstwa wrocławskiego z ok. 1270 r.

Herb miejski, szczególnie w okresie świetności miast w XV i XVI wieku symbolizował dumę miasta i jego mieszkańców - mieszczaństwa. I dlatego szybko z pieczęci orzeł ten przenosi się na postać malowaną i rzeźbioną, którą umieszczano na ratuszu, wieżach, bramach miejskich, kościołach i flagach.

Płaskorzeźba herbu Oleśnicy, zbliżona do postaci z pieczęci z 1405 roku. Znajduje się w zwieńczeniu nawy głównej bazyliki mniejszej. Widać, że herb został odnowiony, lub wykonany po 1905 r. Fot. Wiesław Mazurkiewicz.	Płaskorzeźba herbu Oleśnicy - chyba najstarsze przedstawienie jego postaci. Ma prawidłowy zwrot głowy. Znajduje się w zwieńczeniu nawy południowej bazyliki mniejszej. Fot. Wiesław Mazurkiewicz.

Obie wyżej pokazane płaskorzeźby herbów Oleśnicy, znajdują się w zwieńczeniu kościoła zamkowego (ob. bazyliki mniejszej), zniszczonym w trakcie katastrofy w 1905 roku. Można sądzić, że widzimy najstarsze przedstawienia herbu Oleśnicy. Na obu rzeźbach orzeł trzyma w szponach kartkę.

W dokumencie z 1625 r. napisano "miasto ma w czerwonej tarczy wzlatującego orła [wokól głowy promień], w szponach trzyma białą kartkę" (za W. Strzyżewskim).

Prawdopodobny herb Oleśnicy z okresu pierwszej połowy XIV-XVI. Pominięto analizę kształtu tarczy. Autorem rysunku orła jest Zbigniew Podurgiel.	W 1597 r. ma on już głowę skierowaną w prawo.	Herb Oleśnicy wg G. Saurmy.

Podobny lub bardzo zbliżony herb miało kilka innych miast, a nawet osób. Można je porównać na poniższym rysunku (przy czym wcześniejszy herb Paczkowa był prawie identyczny z herbem Oleśnicy):

Orły św. Jana Ewangelisty: biskupa Pomezanii oraz miast: Paczkowa, Kisielic, Oleśnicy oraz gminy Biskupiec Zob. http://www.ngw.nl/

Po przejęciu kościoła zamkowego przez protestantów w 1538 r. zmieniono wtedy patrona kościoła na św. Jana Chrzciciela. Wtedy już wcześniejszy łaciński napis S - IOEVAN (Sanctus Joannes Evangelista) był przedstawiany w herbie w j. niemieckim - jako S - IOHANES, S - IOHANNES, ST - IOHANNES. Ale godłem herbu pozostał orzeł św. Jana Ewangelisty.

Po przyjęciu kościoła przez katolików w 1945 r. ponownie patronem został św. Jan Apostoł i Ewangelista. Dopiero po 1989 r. zmieniono napis S-IOHANNES na S+IO EVAN (skrócony do S+IOEVAN).

W herbie Paczkowa orzeł trzyma w szponach gałązkę oliwną. Gałązka ma być symbolem pokoju - podarowała ją św. Janowi Ewangeliście Matka Boska. W niektórych herbach (biskupa Pomezanii i najwcześniejszy Paczkowa) zamiast S-IOHANNES umieszczano pierwsze słowa ewangelii św. Jana (In principio erat verbum).

Wg opinii znawców biblii orzeł św. Jana stoi na księdze (biblii), czyli powinien stać na wstędze, symbolizującą biblię. W niektórych rysunkach (rzeźbach) herbów - orzeł trzyma wstęgę lub stoi na niej. W herbach Kisielic i Oleśnicy orzeł stoi na wstędze. W większości późniejszych herbów Oleśnicy też jest podobnie. Jak z tego wynika istniała dowolność w przedstawianiu niektórych elementów herbu Oleśnicy.

W oparciu o herb biskupa Pomezanii wykonano herb powiatu kwidzyńskiego. Także od herbu Biskupa Pomezanii pochodzi herb gminy Biskupiec, przyjęty w 2004 r. Jest on opisany w dokumentach gminy jako "Orzeł św. Jana Ewangelisty ze wzniesionymi skrzydłami, złoty ze złotą aureolą, trzymający w szponach białą wstęgę z czarnym łacińskim napisem: "Scts Iohannes", całość w polu czerwonym". W skróconej formie - w polu czerwonym na wzgórzu zielonym orzeł złoty ze wzniesionymi skrzydłami. Pojawia się skrócona nazwa orła św. Jana jako "swiętojańskiego".

Niektóre zagraniczne instytucje kościelne przedstawiają na swoich herbach orła św. Jana jako całkowicie czarnego. Kisielice zmieniły herb pokazany wyżej "Na czerwonym polu złoty orzeł zrywający się do lotu z białą aureolą wokół głowy. W szponach trzyma białą wstęgę ze złotym napisem S. Joannas." Przy czym napis jest wykonany jakąś czcionką gotycką. Jednocześnie napisano, że wzorowano się na herbie biskupa Pomezanii. Ale ten ma złoty otok (nimb) wokół głowy. Nie można się doczytać, czy ten herb zyskał ocenę Komisji Heraldycznej.

Herb udostojniony elementami herbu rycerskiego
W księdze czynszów z 1593 r., w witrażu z 1597 r. oraz płaskorzeźbach z końca XVI w. pojawił się herb Oleśnicy w postaci herbu rycerskiego (szlacheckiego) tj. udostojnionego klejnotem nad koroną, hełmem i labrami.

Herb z książki Zinssbuch z 1593 r.

Udostojnienie herbów miast, elementami herbów szlacheckich jest rzadkością. Przyczyną tego mogła być ważna funkcja Oleśnicy jako miasta rezydencjalnego rodów książęcych - stolica księstwa. Należy zaznaczyć, że nie zachował się żaden dokument nadający udostojnienie. Książę oleśnicki dalej zachował uprawnienia prawodawcze i mógł go wydać (prof. M. Haisig uważa, że udostojnienie herbu powinien nadać król lub cesarz). Pogląd o konieczności istnienia dyplomu królewskiego lub cesarskiego dotyczył miast z dziedzicznych księstw korony czeskiej. Niestety, bazując na opinii prof. M.Haisiga Komisja Heraldyczna MSWiA zakwestionowała "legalność" tzw. herbu udostojnionego.

Przykłady udostojnień herbów - Najwcześniej na Śląsku posiadała herb z klejnotem Legnica (1453 rok - nadanie od króla czeskiego Władysława I Habsburga), a z hełmem i labrami Głogów (1490 rok - nadanie od króla węgierskiego i de iure czeskiego Macieja Korwina). Lwówek Śląski (w klejnocie dwa skrzydła orle - 1501(1498?) rok od króla czeskiego Władysława II Jagiellończyka), Wrocław (tarcza herbowa z hełmem prętowym z koroną i labrami, w klejnocie popiersie św. Jana Ewangelisty - 1530 rok od króla czeskiego Ferdynanda I Habsburga), Szprotawa (1597 rok od cesarza i króla czeskiego Rudolfa II Habsburga), Żagań (1602 rok od Rudolfa II), Prudnik (1607 rok od Rudolfa II - pozwolił dodać ponad dotychczasowym herbem srebrny szyszak i złotego lwa czeskiego wraz z powtórzonym motywem muru.)

Ale nie tylko król i cesarz nadawali udostojnione herby. Prof. Strzyżewski [6] podaje, że 5 herbów nadali na Śląsku książęta, z tego dwa książęta z Podiebradów. Chyba nie uwzględnił nadania herbu Międzyborzowi przez Henryka Wacława z Podiebradów. Byłoby ich wtedy sześć. A z herbem dużym nadanym Oleśnicy przez Karola II z Podiebradów - siedem.

Jeden z zapisów o nadaniu Tarnowskim Górom herbu. Jest to przywilej księcia karniowskiego, margrabiego Jerzego Fryderyka wydany w Ansbach 25 lipca 1562 roku dla Tarnowskich Gór. W nim to można przeczytać: "...nadajemy naszemu miastu pół orła czarnego w białym polu, z dziobem i szponami żółtymi, a to w połowie tarczy po prawej stronie. Druga połowa ma być podzielona na dwie części barwie czarnej i białej. W części górnej ma być żółte skrzydło orła na czarnym polu, w dolnej pod skrzydłem kilof i młot górniczy na białym polu skrzyżowane nawzajem. Nad wymienioną tarczą hełm turniejowy z czarnymi i białymi labrami, a na tym hełmie żółte skrzydło orle, w środku którego kilof i młot górniczy...". Podobny w formie herb nadał książę miejscowości Miasteczko Śląskie [9].

O tym, że Podiebradowie mieli prawo nadawać herby miastom księstwa ziębickiego, świadczy nadanie herbu Złotemu Stokowi (opis) przez Henryka Starszego w 1491 r. oraz Srebrnej Górze (opis) przez Henryka II w 1540 r.[6 s. 95]. I oto akt nadania herbu Złotemu Stokowi odnaleziony przez Pana Waldemara Wieję,

"My Henryk Starszy... z Bożej łaski książę na Ziębicach, hrabia na Kłodzku, Pan na Kunstat i Podiebrad itd. itd.., obwieszczamy niniejszym i wyznajemy publicznie takim oto dokumentem, przede wszystkim tym, którzy go widzieć, czytać lub słyszeć będą, że jesteśmy dobrze poinformowani o naszych poddanych, o wszystkich kochanych wiernych nam cechach i związkach oraz o ubogich i bogatych mieszkańcach naszych kopalni w Złotym Stoku, jak i o ich przodkach którzy na równi z mieszkańcami innych miast i kopalni używali i posiadali od dawien dawna swe prawa, przywileje, wolności, wspaniałości, znaki i herby, - (z których niektóre straciły swą wartość, albo zgubiły się w czasie wojen husyckich,-) wobec czego do Nas zwrócili się ze szczególną pilnością pokornie Nas prosząc, aby jako znak naszych łask ich obdarzyć od nowa herbem i innymi przywilejami, prawami, i wolnościami, używanymi w innych miastach i kopalniach. Na takie ich pilne prośby i z powodu ich wierności, w które oni - jak to się słusznie należy - przy tejże kopalni od samego początku aż dotąd wobec Nas się okazywali, dzielnie się zachowują i w dalszym ciągu w przyszłych czasach- oni i ich potomkowie - bez wątpienia zachować się będą, mają oni, jak i wszyscy ich spadkobiercy i potomkowie mieć w swych herbach i znakach:
Tarczę pół złotą, pół srebrną - pionowo pochyloną - na niej orła, pół czarnego, pół czerwonego - o obu rozpostartych skrzydłach - czarna połowa orła osadzona jest w złotej połowie, czerwona połowa orła w srebrnej połowie tarcz. Orzeł ten mam mieć na swej głowie książęcą koronę z srebrną kreską. Pół księżyc sięgający od jednego skrzydła nad piersią do drugiego skrzydła, jest dalszą orła ozdobą. A orzeł ma nosić na swej piersi tarczę, podzieloną na cztery części.

Dwie ćwiartki tejże tarczy, ustawionej kątem do siebie, mają być czerwone i w tych częściach czerwonej tarczy dwie złote kreski, wygięte od jednego rogu do drugiego; a dwie inne ćwiartki tejże tarczy, również ustawione pod kątem do siebie, mają być srebrne i mieć w górnych swych częściach po trzy czarne, proste kreski. Również orzeł ma mieć w tyle, za plecami skrzyżowane żelazo górnicze i ręczny młotek górniczy: ten na złotej stronie tarczy - złoty i oba ujęte na złotych rękojeściach.
Tak jak ten oto herb jest tu w kolorach uwidoczniony i odbity, a uprzywilejowany i obdarzony szczególnymi łaskami i chroniony potęgą księcia na Ziębicach, tak mocą niniejszego dokumentu wspomniani obecni i przyszli obywatele Złotego Stoku mają śmiało, dowolnie i bez jakichkolwiek przeszkód wykorzystywać i używać wieczyście tegoż herbu na swych wewnętrznych pieczęciach, znakownicach i przy wszelkich innych sprawach.
Wszystkie wyżej ustępy, punkty i artykuły chcemy widzieć, aby były wieczne, stale mocno i niezłomnie dotrzymywane, równocześnie poprzednie potwierdzamy w mocy i sile. Naszą największą przywieszoną pieczęcią wewnętrzną opieczętowane. Działo się na naszym zamku w Kłodzku, w czwartek po świętym Walentym, męczenniku, po urodzeniu Chrystusa Pana Naszego w roku 1491".

Pan Waldemar Wieja napisał, że dokument nadania herbu przez Henryka Starszego Złotemu Stokowi zachował się w oryginale. Odpis jest zamieszczony w XX tomie Codex Diplomaticus Silesiae, a oryginał znajduje się w archiwum w Kamieńcu Ząbkowickim.

Witraż z 1597r. Opis

Czy podobnym dyplomem udostojnili herb Oleśnicy? Nie zachował się żaden dokument, ale książęta oleśniccy uznawali legalność tego herbu. Przykładem tego jest pokazany z lewej witrażyk, który, powstał w 1597 roku z fundacji Karola II Podiebrada. Przeznaczony był do kościoła zamkowego w Oleśnicy, wraz z dwoma innymi herbami: księstwa ziębicko-oleśnickiego Podiebradów oraz jego drugiej żony - Elżbiety z Piastów legnicko-brzeskich. Czyli książę zamawiając witrażyk z udostojnionym herbem Oleśnicy, uznał tym samym ten herb lub wiedział, że wcześniej był uznany dyplomem książęcym.

Trudno sobie wyobrazić, aby radni oleśniccy, w mieście rezydencjalnym książąt sami udostojnili herb, a książęta przytaknęli temu i kazali wieszać witrażyk oraz kamienne płaskorzeźby, obok swoich herbów na bramach miasta i na ratuszu. Użycie nowego herbu musiało być poprzedzone zachowaniem ówczesnych procedur. Należy przypomnieć, że w swoich księstwach nadawali też szlachectwo [11 s. 111], a nadanie herbu miastu było funkcjonalnie zbliżone do nadania szlachectwa.

Miasto prowadziło korespondencję z przedstawicielami królów i cesarzy na Śląsku, na której umieszczało swoją pieczęć z herbem udostojnionym (pieczęcie pokazano niżej). Na wszystkich pieczęciach z XVII w. znajdował się napis Pieczęć Oleśnicy książęcego miasta na Śląsku. Czy takie postępowanie (bezprawne używanie rzadkiego herbu) nie spotkałoby się z natychmiastową ripostą? Okazało się, że nikt nie zabronił bezprawnego i nagannego użycia tego herbu, skoro przez cały XVII i XVIII w. był używany.

Ponadto Podiebradowie mogli nadawać herb, jako pełniący funkcję (często) Namiestników królewskich? Wszak namiestnik "udzielał przywilejów" [11 s. 92].

Chociaż teza o istnieniu dyplomu książęcego nie jest udokumentowana źródłowo - to ponad 400 letnia tradycja jego używania powinna być zachowana. Żaden z niemieckich autorów piszących o Śląsku, ziemi oleśnickiej, lub Oleśnicy - nie kwestionował prawego pochodzenia udostojnionego herbu Oleśnicy. Nie są znane żadne wydawnictwa oleśnickie z okresu do 1945 r., w których o tym fakcie kiedykolwiek wspomniano. Jednocześnie analiza herbów Oleśnicy wskazuje, że herb udostojniony mógł powstać znacznie wcześniej niż pojawiła się pierwsza jego znana nam wersja. Zawiera ona bowiem w klejnocie znak Piastów oleśnickich, którzy przestali panować w Oleśnicy w 1492 r. Dlatego sądzę, że Komisja Heraldyczna mogłaby ponownie rozważyć swoją decyzję o uznaniu nielegalności herbu udostojnionego Oleśnicy, ze względu na jego niekwestionowane, długotrwałe użytkowanie i możliwość legalnego nadania przez książąt oleśnickich.

W nowym udostojnionym herbie klejnot stanowi srebrny sierp księżycowy z zaćwieczonym krzyżem (jak na herbie z 1310 r.) i trzy wieże (pokazane na powyższym rysunku).

Sierp księżycowy z krzyżem. Fakt wystąpienia sierpa księżycowego z krzyżem w nowej postaci herbu może wynikać z dwóch hipotez:

Hipoteza I - Sierp księżycowy z krzyżem stanowił znak napierśny orła z herbu Henryków wrocławskich i Konradów oleśnickich, i był elementem pierwszego "wójtowskiego" herbu miasta. Prawdopodobnie był on używany w okresie przejściowym pomiędzy herbem z 1310 r a herbem z 1405 r. Późniejsze umieszczenie w herbie miasta elementów związanych z władcą stanowiło oznakę szacunku i poddaństwa mieszczan. Jednocześnie Podiebradowie przyjmując ten herb wskazali, że są nowymi władcami księstwa oleśnickiego i jednocześnie kontynuarotami rządów Piastów

Hipoteza II - już w tym czasie sierp księżycowy z krzyżem był elementem orła z herbu Śląska (a także Wrocławia). Herb Śląska występował w herbie króla Czech Jerzego Podiebrada (pokazany poniżej). Umieszczenie tego znaku w herbie Oleśnicy mogło stanowić oznakę szacunku dla Podiebradów i (lub) ówczesnych władców Śląska.

(wg: http://www.heraldique-europeenne.org/Principal.htm

Wniosek. Niezależnie czy przyjmiemy I czy II hipotezę - w klejnocie herbu Oleśnicy znajduje się znak Piastów. Fakt ten należy podkreślać w opisie herbu i odpowiednio przedstawiać (zwiększając wielkość krzyża i wiążąc go z sierpem księżycowym) przy przyjmowaniu nowej wersji rysunku herbu. Przy każdej "przeróbce" istniejącego herbu należy zawsze sprawdzać czy nie "zgubiono" tego znaku. Niestety, "gubienie" jego stało sie ostatnio normą! Czy boimy się znaku Piastów śląskich i oleśnickich.

Wieże "oleśnickie" na starych rysunkach i rzeżbach miały jednakową średnicę, gałkę i dwa okna na jednym poziomie. W niektórych rzadkich przedstawieniach herbów 3 wieże były pokazane jako równoległe w stosunku do siebie.

Na poniższym rysunku krzyż zajmuje swoją właściwą pozycję - jest umiejscowiony przed wieżą, związany z sierpem księzycowym i jest widoczny. Takie przedstawienie klejnotu wskazuje na piastowskie pochodzenie miasta.

Przedstawianie herbu Oleśnicy
Opis (blazonowanie) herbu Oleśnicy umieścił w swoim XVIII wiecznym dziele F.A. Zimmerman i za nim przytoczył W. Strzyżewski [6]:

W herbie srebrny orzeł w czerwonym polu, z rozpostartymi do lotu skrzydłami, który w szponach i dziobie trzyma srebrną wstęgę z imieniem św. Jana. Na ukoronowanym złotym hełmie srebrny półksiężyc z trzema czerwonymi wieżami, z których każda ma spiczasty dach z gałką, bramę i dwa okna. Przed środkową wieżą i jej bramą, a ponad koroną stoi srebrny krzyż.

W oparciu o to samo dzieło - Krzysztof Zielnica [7] podaje, że

" ... z rozpostartymi skrzydłami, który wyciąga język, a w szponach trzyma kartkę z imieniem św. Jana na czerwonym tle...".

Tak więc powstaje problem - czy orzeł w herbie Oleśnicy ma mieć "wyciągnięty język". W niektórych istniejących postaciach herbu - orzeł ma schowany - w innych wyciągnięty język. Wstęgę trzyma w dziobie w niektórych przedstawieniach orła św. Jana w księgach ewanagelicznych, gdy zamiast imienia św. Jana przedstawia się na wstędze pierwsze słowa ewangelii św.Jana.

Na rzeźbach z tego okresu umieszczano duże drzwi, aby one i krzyż były widoczne [1], [2], Na pieczęciach miejskich krzyż nie był widoczny, ze względu na ograniczone miejsce.

SIGIL. OLSNAE DUCAL. IN SILESIA CIVITATIS. Sigillium Olsnae ducalis in Silesia civitatis. Pieczęć Oleśnicy książęcego miasta na Śląsku. XVII w. Śr 36(8?) mm	Napis: SIGIL. OLSNAE DUCAL. IN SILESIA CIVITATIS Sigillum Olsnae ducalis in Silesia civitatis Pieczęć Oleśnicy książecego miasta na Śląsku. XVII w. Śr. 35 mm
Napis: SIGIL. OLSNAE DUCALIS IN SILES. CIVITAT. Sigillum Olsnae Ducalis in Silesia civitatis. Pieczęć Oleśnicy książęcego miasta na Śląsku XVIII w. śr. 28 mm	Napis: MAGISTRAT DER STADT *OELS* Magistrat miasta Oleśnicy. ok. 1800 r. Śr. 28 mm. Wszystkie skany powyższych pieczęci wykonano z odbitek z byłego Muzeum Archeologicznego w Oleśnicy.

Na przestrzeni kilku wieków herb ulegał drobnym zmianom. Głównie zmianie ulegał kształt tarczy (z gotyckiej na renesansową aby na końcu zmienić się w kartusz - takie zmiany z punktu widzenia heraldyki nie są istotne). Największe negatywne zmiany wprowadził rzemieślnik wykonujący w 1911 r. herb na witrażu dla nowej szkoły (obecnie I LO w Oleśnicy). Zapomniał umieścić krzyż na "sierpie księżycowym" (może sądził, że krzyż jest ramą okienną i takie ramy umieścił w trzech wieżach) ponadto zmienił kolor szarfy z białej na złotą. Szkoda, że herb z tego witraża stanowił bezkrytyczną podstawę projektu obecnego herbu Oleśnicy.
,
Kliknij na grafikę aby powiększyć.

Wizerunek herbu z witraża z 1911 r.

Literatura:

1. Haisig M. Herb Oleśnicy i jego geneza. Zapiski Oleśnickie nr 1. 1992.
2. Starzewska M. Oleśnica. Ossolineum. Wrocław. 1963.
3. Gumowski M. Moneta na Śląsku. w: Historja Śląska. Od najdawniejszych czasów do roku 1400. T III. pod red. W. Semkowicza. Kraków 1936
4. Gumowski M. Pieczęcie śląskie w: Historja Śląska. Od najdawniejszych czasów do roku 1400. T III. pod red. W. Semkowicza. Kraków 1936
5. Herby niemieckich miast i ziem (księstw) - http://www.ngw.nl/
6. Strzyżewski W. Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku. Zielona Góra 1999
7. Zielnica K. Z dziejów historiografii Śląska, czyli Oleśnica w relacji Friedricha Alberta Zimmermanna (uwagi tłumacza). Kwartalnik Powiatu Oleśnickiego nr 10. s.15-20.     2005
8. Herb jest ważnym elementem społeczności lokalnej - http://www.montes.pl/Montes10/montes_nr_10_08.htm
9. Śląskie herby - http://www.montes.pl/Montes10/montes_nr_10_09.htm
10. Czechowicz B. Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku średniowiecza. DIG. Warszawa 2005
11. Orzechowski K. Historia ustroju Śląska. Wyd. UWr. Wrocław 2005
12. Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność. Atut Wrocław 2006
13. Saurma H. Wappenbuch der Schlesischen Stadte und Stadtel. Berlin 1870
14. Hupp Otto Die Wappen und Siegel der Deutschen Staedte: Flecken und Doerfer. Frankfurt a/M. 1898
15. Witraż gabinetowy z herbem Oleśnicy. B. Fekecz-Tomaszewska. Hasło w katalogu z wystawy: Śląsk - perła w koronie Czech. Red. Niedzielenko A., Vit Vlnas. Galeria Narodowa w Pradze 2006 r. s. 280. Tam załączona bibliografia: Vorläufiger Katalog Breslau 1858, s. 5, nr kat. 115; Werzeichniss Breslau 1863, s. 14, nr kat. 392; Witraże nowożytne 1976, s. 16, nr kat. 8, tabl. 5; Ornamenta Silesiae 2000, s. 152, nr kat. 179; Fekecz-Tomaszewska 2002, s. 36-37; Ławicka 2002, s. 24.
16. Fekecz-Tomaszewska B. Opis Witrażu z herbem Oleśnicy. Z wystawy pt. Oleśnica. Miasto znane i nieznane., zorganizowanej przez D. Obrębską-Kubik w Galerii PiMBP. Kopia opisu w DDŻS PiMBP w Oleśnicy.

http://www.sacred-texts.com/lcr/fsca/fsca13.htm

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI