Proces przebudowy wałów ziemno-drewnianych na nowoczesne formy architektury obronnej zapoczątkował po 1323 r. ks. Konrad I Oleśnicki. Aby zachować ciągłość obrony miasta - kurtynowy mur ceglany budowano wewnątrz wcześniej wybudowanych wałów [2].

Mur obronny stawiano wewnątrz wałów ziemnych

Jak wynika z powyższego schematycznego rysunku, taka działalność niosła także negatywne skutki - zmniejszyła się powierzchnia miasta i wymagała w końcowym etapie przeunięcia (poszerzenia) fosy w kierunku miasta. Było to działanie kosztowne i przedłużało budowę, która trwała ok. 60 lat.

Parametry muru kurtynowego
Mur, zależnie od miejsca, miał wysokość ok 7-8 m., a niekiedy (przy bramach) dochodził do 10 m. i był zwieńczony blankami (wręby i zęby) z umieszczonymi pomostami bojowymi. Grubość murów kurtynowych wykonanych z cegły tzw. gotyckiej o wymiarach 9-9,5 cm/12-12,5 cm/25,5-27 cm wiązanej w układzie krzyżowym, kowadełkowym lub polskim - wynosiła od 1,00 m do 1,30 m. Były one budowane na podmurówce kamiennej z otoczaków o szerokości ok. 2-2,5 m [4]. Szerokość korony wynosi przeszło pół metra.

Koszty budowy murów
Na przykłdzie Płocka. Budowa muru o długości 1700 m trwała ponad 15 lat. Roczne koszty budowy muru obronnego Płocka (wyższego i szerszego) wynosiły 500 grzywien (z tego król płacił - 400, a mieszczanie -100 grzywien). Budowniczy dostawał 20 grzywien za każdy wybudowany pręt (4,5 m) muru. Na czas budowy muru mieszczanie byli zwolnieni ze wszelkich czynszów i opłat. W Raciborzu natomiast, książę zlecił wójtowi budowę murów obronnych i pokrycie kosztów związanych z tą inwestycją. Być może, że podobnie było w Oleśnicy. Długi okres budowy najpewniej uniemożliwił zwolnienie mieszczan z czynszów w trakcie ich budowy.

Poniżej pokazano porównawczą wysokość murów w różnych miastach [4].

Tak mogły wyglądać blanki oleśnickich murów kurtynowych:

	Rysunki J. Bogdanowskiego

Na jednym z najwcześniejszych rysunków przypisywanych Wernerowi - pokazano, że w murach oleśnickich występowały także strzelnice (oprócz wrębów i zębów). Tak mogły wyglądać pomosty bojowe bez i z zadaszeniami.

Rysunki J. Bogdanowskiego

Budowa bram miejskich (wież bramnych)
W trakcie budowy murów powstawały kolejne bramy miejskie, np. budowę Bramy Trzebnickiej zakończono jakoby ok. 1325 r. Budowę murów obronnych z 4. wieżami zakończono ok. 1380 r. Wówczas wg [2] istniał mur i jeszcze wał obronny. Po 1400 r. kiedy to do obszaru miasta włączono kościoły p.w. Najświętszej Panny Marii i św. Jerzego, obwód nowo wznoszonych murów obronnych powiększono, wznosząc nową, murowaną Bramę zwana od kościoła NMP - Mariacką (poprzednią, rozebraną bramę, nazywano Sycowską).

Obronę tego odcinka murowanych średniowiecznych fortyfikacji Oleśnicy wzmocniła wzniesiona przy północno-wschodniej ścianie kościoła NPM wysoka czworoboczna wieża (na zdjęciu poniżej). Pełniła ona oprócz roli dzwonnicy - kampanilli, także rolę wyniesionego wysoko punktu obserwacyjnego. Z niej można było ostrzeliwać z kusz przeciwnika forsującego położony w pobliżu odcinek muru obronnego. Istotną rolę w tym specyficznym węźle obrony miały murowane (a więc niełatwe do podpalenia) kościoły położone tuż przy murach kurtynowych obok wieży Bramy Mariackiej (zdjęcie poniżej).

Wieże bram miały różny kształt. Wg Wernera jedna z nich była nawet oktogonalna. Różnych kształtów było też ich zwieńczenie - widać to na zachowanych ilustracjach. Jednak rysunki Wernera dotyczące Oleśnicy są mało dokładne, szczególnie dotyczy to rysunków wież.

Fragment rysunku F.B. Wernera. 1 - Wieża Mariacka, 6 - Wieża Trzebnicka (obecnie wrocławska). 7 - Wieża Namysłowska (bydlęca), 11 - Wieża Wrocławska (później oławska). Własność BUWr

Wg przypuszczeń, wieża Bramy Trzebnickiej (wrocławskiej) miała początkowo wysokość 3-6 m (murowana z kamienia i cegły), a wieńczyła ją konstrukcja drewniana. Wieża Mariacka (a dokładniej wieża Bramy Mariackiej) - już w poszerzonym ostatecznie obwodzie murów miejskich osiągała wysokość 12-14 m, a mury kurtynowe do niej przylegające miały 7-8 m. Utrzymywaniem murów w należytym stanie zajmowały się oleśnickie cechy. Miały one ponadto zadanie stróżowania bram, wież i murów miejskich. Każdy z cechów miał pod swoją pieczą jakąś bramę lub określony odcinek murów miejskich.Ten - początkowo pojedynczy pierścień miejskich murów obronnych - mających długość ok. 1500 (inne dane 1650 m), otoczyły również szerokie (7-15 m) fosy uzupełniane wodą rzeki Oleśnicy. W niektórych miejscach rolę fos odgrywały moczary i bagniska rozlewisk rzeki Oleśnicy. Dla potrzeb budowy murów wzniesiono cegielnie. W pobliżu Oleśnicy nie brakowało gliny nadającej się na wypalanie cegieł. Po jej wydobyciu powstawały stawy nazywane gliniankami.

Obecny stan murów
Na zdjęciach [1], [2], [3] pokazano wybrane odcinki odnowionych dużym nakładem pracy murów obronnych Oleśnicy (a tak te mury wyglądały w 1960 r. Widok z drugiej strony). Na rys. [4] widoczna jest grubość murów. Na rysunku [5] pokazano sposób układania cegieł podczas stawiania murów (mur przygotowany do renowacji). Zewnętrzny słój cegieł (oznaczony czarną linią) był w układzie gotyckim (cegła kładziona na przemian szerszą i węższą ścianką) - wewnętrzny - tylko węższą ścianką. Widoczny otwór (tzw. maculowy) umożliwiał umieszczenie belki, do której można było dołączyć inne konstrukcje drewniane.

Po 1945 r. zachowało się około 1250 mb tego muru tj. prawie 90%. W latach 70-ych poddano go restauracji, polegającej na wyrównaniu i zabezpieczeniu korony murów, przelicowaniu najbardziej zniszczonych partii oraz oczyszczeniu i spoinowaniu mniej uszkodzonych partii muru.

Modernizacja murów kurtynowych
Najprawdopodobniej dopiero w XV w. (odtworzenie po zniszczeniach husyckich), a szczególnie w XVI w. (zagrożenie tureckie) - obrona murów kurtynowych wzmocniona została łupinowymi czatowniami - trójbocznymi prostokątnymi basztami oraz bastejami (o ich przeznaczeniu i konstrukcji - napisano dalej). Do dziś zachowała się tylko jedna taka czatownia nieopodal Bramy Trzebnickiej (dziś Wrocławskiej) wyraźnie dostawiona wtórnie do muru kurtynowego oraz jedna basteja łupinowa. Można sądzić, że czatowni (wykuszów, bastei) mogło być więcej. Na niektórych szkicach Wernera [6] widać już nieistniejące czatownie (wykusze, basteje).

Fragment rysunku F.B. Wernera: 1 - brama Wieży Mariackiej. 2 - przedbramie. 3 - mur kurtynowy. 4 - fosa. 5 - basteja. 6 - wieża kościoła NMP, spełaniająca funkcje obronne (w rzeczywistości wieża znajduje się z drugiej strony kościoła). Oba powyższe rysunki F.B. Wernera. stanowią własność BUWr

Zapewne niektóre wykusze zostały zniszczone, inne częściowo rozebrane na polecenie szwedzkiego gen. A. Wittenberga w 1648 r. W system obronny miasta wprzęgnięto zamek książęcy. W tym celu "sprzężono zasięgiem strzelania" mury kurtynowe pomiędzy Bramą Trzebnicką oraz Bramą Oławską z fortyfikacjami zamku. W ten sposób powstał nowy system obwarowań oleśnickich, obejmujący mury kurtynowe i fortyfikacje zamku wraz z fosami i bagnami zabezpieczającymi dostęp do zamku. Z okresu po 1532 r. pochodzą mury zewnętrzne (parkan), basteja (wieża artyleryjska) i wykusz trókątny. Niżej pokazano przebieg murów istniejących i rozebranych.

kliknij, aby powiększyć

Literatura:

1. Bogdanowski J. Architektura obronna w krajobrazie Polski. PWN. 2002 r.
2. Mrozowicz W., Wiszewski P. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność. Atut. Wrocław 2006
3. Przyłęcki M. Cykl artykułów w Panoramie Oleśnickiej nr 37, 39, 41, 44, 46 z 1994 r.
4. Przyłęcki M. Mury obronne miast Dolnego Śląska. Wrocław 1966
5. Przyłęcki M. Najcenniejsze zabytki Oleśnicy. Zapiski oleśnickie nr 2. 1995
6. Len R. Miasto znane i nieznane czyli oleśnicki rekonesans "śląskiego Robinsona". Wyd. PiMBP w Oleśnicy 1999