Marek Nienałtowski
Budowa bastionów w zamku oleśnickim
18.02.2013 r.
Zamek od zarania swojej historii był sprzęgnięty z obroną miasta. Słabość obrony zamku lub miasta decydowały o nieskutecznej obronie i zamku, i miasta. Dlatego ważny był spójny rozwój umocnień obronnych z możliwością wzajemnego wsparcia działań obronnych (np. ogniem artylerii). Przy czym Oleśnica jak i zamek nie posiadały znaczenia strategicznego, dlatego można było oczekiwać, że będą atakowane niewielkimi siłami i oblężenia nie będą się przeciągały.
Po wzroście zagrożenia tureckiego w 1526 r zaczęto obronę miasta dostosowywać do nowoczesnej artylerii. W latach 1530-1550 wokół miasta zaczęto budować drugi pierścień murów tzw. Parkan (prac nie zakończono, wykonane niewielki odcinek przy byłej Bramie Oławskiej), budować basteje, poszerzać i pogłębiać fosy [7]. W miejscach w pobliżu zamku (szczególnie przy Bramie Oławskiej), jakby wiedząc o możliwym wsparciu artyleryjskim, nie rozwijano drugiego pierścienia murów i nie wybudowano bastei artyleryjskiej.
Nie wiadomo czy książęta także finansowali prace przy umacnianiu miasta. Natomiast nie prowadzili prac zwiększających znacząco obronność zamku. Dopiero w 1559 r. Jan Podiebrad budując pałac przeprowadził prace, które mogły wskazywać, że zamek również daje swój niewielki wkład we wspólny system obronny.
Poważniej zajął sie tym problemem dopiero Karol II. Sądzi się [5], że w tym celu ściągnął w 1603 r. do Oleśnicy w celu projektowania obrony zamku oraz modernizacji umocnień miejskich (szczególnie wież bramnych) znanego wrocławskiego foryfikatora H. Schneidera von Lindau. Jednak H. Schneider rozrywany zamówieniami i ograniczany umową z Wrocławiem [5] mógł niewiele czasu poświęcić pracom przy zamku oleśnickim (przykład z Chrzelic). Można sądzić, że nakreślił zasadnicze plany, wydał polecenia i okresowo kontrolował ich wykonywanie. Po trzech latach zmarł. Prace przy bastionach zamku oleśnickiego kontynuowano do roku 1610 i prawdopodobnie ich nie zakończono. Natomiast modernizacja umocnień miejskich jeszcze trwała w 1614 r.
Zapewne według planów H. Schneidera już w 1603 roku rozpoczęto sypać od strony południowej przynajmniej dwa bastiony ziemne wokół zamku. Nie wiadomo jaki cel przyświecał ich budowie. Zamek od strony południowej nie był zagrożony ogniem ciężkiej artylerii i zmasowanego ataku piechurów, gdyż te tereny jeszcze na początku XIX w. były zalane wodą, a dalej bagniste. Widać to na poniższym planie, który pokolorowałem.
Rys.1. Na planie okolic miasta z 1810 r. [2] pokazano: 1- bastion południowy zamku, 2 - bastion zachodni zamku,
3 - Brama Trzebnicka (ob. Wrocławska) z groblą (ob. ul. Wrocławska) usypaną przez staw Liliowy,
4 - Brama Oławska (potem Wrocławska) z ob. ul. 3 Maja. Kolorem niebieskim pokazałem staw Liliowy,
zielonym - teren zadrzewiony. W miejscu z widocznymi alejkami znajduje się park założony przez Karola II
Poniżej pokazano schematy bastionów wg rysunku M. Przyłęckiego (rys.2) oraz umieszczonego w raporcie z badań wykopaliskowych w roku 2009 (rys.3)
 |
 |
|---|---|
Rys.2. Plany bastionów zamku i ich nazwy wg prof. Mirosława Przyłęckiego (powiększ) |
Rys. 3. Wyodrębnienie bastionów w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych w roku 2009 [8] |
W oparciu o wyżej pokazany rysunek pokazałem na planie miasta z 1882 roku rozmieszczenie bastionów w stosunku do najbliższych umocnień miejskich. Na tym planie widać jeszcze resztki stawów, które kiedyś ciągnęły się do Spalic.
 |
|---|
Rys. 4. Schemat rozmieszczenia bastionów zamkowych, zapewne artyleryjskich. 1 – bastion południowy. 2 - bastion zachodni (wg nomenklatury M. Przyłęckiego). 3 – rejon Bramy Olawskiej, 4 - rejon Bramy Trzebnickiej. W obu tych rejonach, w trakcie oblężenia miasta, można było oczekiwać zgrupowania wojsk, które należałoby ostrzeliwać z tych bastionów. Może taką rolę miały one spełniać (powiększ) |
Bastiony te były usypane z ziemi. Na rysunku F. B. Wernera widać jakąś murowaną budowlę, która może wskazywać na prace, prowadzone za czasów Karola II mające na celu oblicowanie boków bastionów ceglanymi murami.
Rys. 5. Wycinek z rysunku F.B. Wernera z 1733 r. (własność oleśnickiego kolekcjonera).
Przy bastionie południowym widać mur wystający z wody (pokazany strzałką).
Być może, że miał stanowić element bastionu
Most zwodzony pokazany na powyższym rysunku Wernera, ma swój początek na bastionie zachodnim. Droga do mostu i stojące tam budynki doprowadziły do rozmycia kształtów bastionu. Być może, że miał on inny kształt, niż pokazano na rysunkach 2 i 3. Może to wynikać z przedstawionego niżej awersu medalu wybitego w Oleśnicy.
Rys. 6. Awers medalu z 1672 r. Chrystiana Ulryka I Wirtemberga, księcia na Oleśnicy [4]
Na medalu widać księcia z niedawno poślubioną żoną Anną Elżbietą na tle miasta, którego dwa bastiony przypominają te z rys. 3. Może to sugerować, że bastion zachodni miał kształt prostokątny i został rozmyty po późniejszych przebudowach przedzamcza. Na medalu widoczny jest w głębi inny bastion, który mógł istnieć w miejscu wjazdu do zamku.
Niewykluczone, że te bastiony miały tylko demonstrować wielkość rodu Podiebradów i miały odstraszać potencjalnych agresorów (grupy bandytów). Podiebradowie nie mieli swojego wojska. Nigdzie nie wspomina się o istnieniu w zamku (lub w pobliżu) arsenału ksiażęcego zawierającego armaty, kule, proch itp. Nie wspominano, o istnieniu kazamat pod usypanymi bastionami. Prawdopodobnie razem z bastionami wybudowano po 1608 r. nieznaną jeszcze budowlę.
Po trzydziestu-czterdziestu latach okazało się, że Szwedzi poprzez zamek zdobywali miasto, co wskazywało, że był on tym słabym ogniwem w obronie. Były też przypadki, że atakujące wojska odchodziły po kilkudniowym oblężeniu. Nie wspomina się, aby z tych bastionów ostrzeliwano napastników.
Z prawej widać bastion południowy, z lewej - zachodni. Fot. Wiesław Mazurkiewicz
Bastion zachodni. Fot. Wiesław Mazurkiewicz
Podczas badań sondażowych na bastionie południowym [9] nie znaleziono żadnych śladów związanych z ich artyleryjskim przeznaczeniem. W dawnym stawie-fosie znaleziono jedną kulę armatnią, zapewne pochodzącą jeszcze sprzed okresu wojny trzydziestoletniej.
Literatura
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy oleśniccy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Ansichtskarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA
NOWOŚCI
