Marek Nienałtowski
Ambona - opis

Poniższy tekst pochodzi z: J. Pokora. Sztuka w służbie reformacji. Sląskie ambony 1550-1650. Warszawa 1982.

Umieszczona w nawie głównej, ok. 1909 r. przestawiona z pierwotnego miejsca, przy trzecim filarze, na dzisiejsze - przy drugim. Projektantem jest Geert Hendrik; malarz Fryderyk Lochner; stolarz Marcin Riedl. Fundator, wg innych - tylko zamawiający: książę Karol II oleśnicki i mieszczanie Oleśnicy. Koszt ok. 400 talarów, z czego ponad 396 talarów stanowiły wolne datki mieszczan. Dlatego M. Starzewska pisze o mieszczanach jako fundatorach, Podobnie pisze P. Oszczanowski. Rzeźbiona we Wrocławiu. Wykonanie: drewno; rzeźba, ornamenty snycerskie, malowidła na płótnie; polchromowana.

Gzyms wydatny, profilowany, z inskrypcjami z Biblii, odpowiednio:
(Uwaga: w tekście moga być literówki, wprowadzone przez komputerowy identyfikator tekstu).

CHRISTUS MUNDAVIT ECCLESIAM LAVA / PRO AQUE IN VERBO VITAE. EPHES V. (kombinacja ET. 5:25,26);

HIC EST FILIUS MEUS DILKCT, IN QUO / MIHI BENE COMPLACUI HUNC AUDITE. MATH. 17." (Mt. 17,5);

PATER, SI VIS TRANSFER CALICEM ISTUM A / ME VERUM TAMEN KONN MEA YOLUNTAS SED / TUA FIAT. LUC. XXII" (Łk. 22,42);

SEPULCHRUM EIUS ERIT GLO/RIOSUM. ESA. Xl." (Iz. 11,10).

Cokół wysoki, z kartuszem z ornamentu zwijanego i małżowinowego. Na narożach płytkie, wąskie nisze, zwieńczone muszlą; pod nimi kostkowe konsole z herbami. Dno korpusu wybrzuszone, przechodzące w sześcioboczny cokół, ujęte na narożach wydłużonymi wolutami. Dekorację uzupełnia bogata ornamentyka snycerska -ornamenty jubilerskie i okuciowe, maszkarony, łebki lwów.

Podpora w formie drzewa, przed którym rzeźbiona postać św. Krzysztofa. Święty, wychylony ku przodowi, na prawym ramieniu dźwiga Dzieciątko, a w lewicy dzierży gruby, długi kostur w kształcie konaru. Stoi w kontrapoście, lewą nogę opierając na żółwiu wodnym. Ubrany w tunikę i długi płaszcz, u pasa ma zawieszoną torbę z rybami i nożem. Figura świętego wysmukła, twarz z wąsami i brodą, czoło wypukłe, wysokie. Dzieciątko z wyciągniętą lewą rączką, w prawej trzyma -oparte na kolanie - jabłko królewskie.

Baldachim na rzucie szescioboku, bogaty, rozbudowany, daszek przykryty kopułką, na której dwukondygnacjowa latarnia. We fryzie daszka łacińskie inskrypcje z Biblii:

NON PLDET ME EVANGELII" (Kz. 1,16);

AUDITE ET VIVET ANIMA VESTRA" (Iz. 55,3);

VERBUM DOMINI MANET IN AETERNUM" (1. Piotr 1,25);

IUSTUS FIDE SUA VlVET. HAB. 11" (Hab. 2,4);

AD LEGEM ET TESTIMONIUM'' (Iz. 8,20).

Na daszku stojące figurki aniołów, z których większe trzymają tarcze herbowe. W niższej kondygnacji latarni rzeźbiona postać Dobrego Pasterza, otoczona aniołkami; w zwieńczeniu baldachimu figura Chrystusa Zmartwychwstałego, stojącego na kuli ziemskiej i depczącego węża. Dekorację baldachimu uzupełniają uskrzydlone główki aniołków, łby lwów, woluty z ornamentem małżowinowo-chrząstkowym.

Schody załamane pod kątem prostym. Parapet z podziałami jak na korpusie. W romboidalnych płycinach malowane sceny z Nowego Testamentu (od wejścia: Zwiastowanie, Pokłon pasterzy, Hołd Trzech Króli, Obrzezanie, Dwunastoletni Jezus w świątyni). Na fryzie, pod gzymsem, napis:

„LEX PER MOSEN DATA EST GRAT1A ET YERITAS PER 1ESUM CHR1STUM. IOH. 1. ECCE PRONUNTIO VOBlS GAUD1UM MAGNUM. LUC. II.." (Jan 1,17; Łk. 2,10).

Bramka z dwoma czworobocznymi filarami, między którymi kwadratowe drzwiczki, a w nich prostokątna płycina z reliefem - Grzech pierworodny. W zwieńczeniu drzwiczek medalion w obramieniu z ornamentu zwijanego z festonami owocowo-kwiatowymi. Na rewersie kartusza napis:

„I0HAN: 15. / Non Vos me elegistis, sed ego elegi Voset / posui Vos, ut eatis, et fructu. / adferatis, et fruct. Vester maneat / 1. Cor: 15. / LABOR VESTER NON EST / INANIS IN DOMINO. / Apocal: 2. / Esto fidelis usq. / ad mortem, et dabo / tibi coronam Vitae /. 1605." (Jan 15,16; l.Kor. 15,58; Ap. 2,10). F.

Stan zachowania dość dobry. Wtórny zaplecek, którym jest malowane epitafium Ezechiela Kolbergera (zm. 1648), Na korpusie i parapecie schodów brak wszystkich rzeźb, tj. figurek czterech ewangelistów oraz Mojżesza, św. Jana Chrzciciela i św. Pawła. W południowej kaplicy kościoła znajduje się jedynie figurka św. Jana Chrzciciela, a także obraz przedstawiający głowę Chrystusa w koronie cierniowej; wizerunek ten pochodzi ze zwieńczenia bramki kazalnicy. Brak ażurowej wici roślinnej biegnącej nad gzymsem wzdłuż całego parapetu schodów (istniała w 1933 r.). Już w 1933 r. zamalowane były napisy na kartuszach w strefie cokołowej parapetu całej kazalnicy. Obraz Zwiastowanie wtórny, pierwotnie - Nawiedzenie (tak już w 1933 r.).

Jeden z historyków sztuki (Landsberger) zalicza ambonę do typu reprezentacyjnych, od ostatniej ćwierci XVI w. występujących w protestanckich Niemczech (charakterystyczne dla nich są m. in. baldachimy przypominające „włoskie hełmy", którymi wieńczono wówczas wieże; ten typ ambony po raz pierwszy na Śląsku pojawił się w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu). Dość szczegółowo opisuje oleśnicki zabytek, zauważając, że obraz ze sceną Zwiastowania został wykonany później, na miejsce przedstawienia Nawiedzenia; jest malowany na płótnie, podczas gdy pozostałe obrazy na desce; wykazuje wpływy Andrea del Sarto. Wskazuje na podobieństwo kazalnic oleśnickiej i wrocławskiej, widoczne w wyraźnym oddzieleniu korpusu od schodów, rozdzieleniu poszczególnych scen rzeźbami stojącymi w silnym kontrapoście. Bliżej zajmuje się figurą św. Krzysztofa, w którego postaci, twarzy, otwartych ustach, w oczach i włosach zauważa zerwanie z klasycznym spokojem, charakterystycznym dla rzeźb ambony wrocławskiej; kontrapost figury św. Krzysztofa to jeszcze echo gotyku. Wydłużone, esowato wygięte figury oleśnickie zalicza Landsberger już do manieryzmu. Następnie podaje przykłady rzeźb w podporach ambon niemieckich, stylowo podobnych do oleśnickiej. Stwierdza, że cała ambona w Oleśnicy została wykonana przez Hendrika i jego pomocników, a podpora nie jest późniejszym dodatkiem. Świadczą o tym wyraźne analogie stylistyczne między figurą św. Krzysztofa a rzeźbami na parapecie ambony (np. postać św. Mateusza). Przytaczając materiały archiwalne, udowadnia autorstwo Hendrika i współpracę Lochnera oraz Riedla.

M. Starzewska przypisuje Hendrikowi jedynie projekt kazalnicy, według którego wykonali ją: nieznany snycerz, malarz Lochner i stolarz Riedl. Zamieszcza opis zabytku, charakteryzując go jako przykład dzieła manierystycznego, co szczególnie widoczne w rzeźbie: wiotkie wydłużone korpusy, linie szat o prostych, kanciastych fałdach, nie przylegających, a podkreślających pionowy kierunek całości, postacie w lekkim ruchu, ustawione w kontrapoście, w postawie pewna sztywność i teatralność. Brak jeszcze ekspresji i dynamiczności baroku; echa renesansu - to subtelna gracja. Na podstawie analizy rzeźb w innym dziele Hendrika - grobowcu Rederna i jego rodziny w kościele we Frydlandzie (1605-1610) - oraz porównania ich z oleśnickimi dochodzi do wniosku, że brak podstaw do uznania tych ostatnich za prace Hendrika, i stwierdza, że jest on autorem projektu kazalnicy, co wynika z notatki archiwalnej. Rzeźby oleśnickie wykonał ktoś z jego warsztatu, artysta wysokiej klasy, posiadający własny, odrębny styl - autor epitafium Haniwaldów w Żórawinie. W zakończeniu charakteryzuje obrazy ambony jako dzieła dobrej klasy o znaczeniu prowincjonalnym i podaje bliższe dane o ich autorze, Lochnerze. Tamże (s. 117-123, ii. 51 -55) fotografie całej ambony i jej fragmentów.

Literatura:

Pokora J., Sztuka w służbie reformacji. Śląskie ambony 1550-1650. Warszawa 1982.

Więcej o ambonie:

Oszczanowski P., Figura św. Krzysztofa w podporze ambony kościoła zamkowego w Oleśnicy - przyczynek do symboliki władzy doczesnej, Marmur dziejowy. Studia z historii sztuki, Poznań 2002

Starzewska M., Oleśnica Ossolineum, Wrocław. 1963

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI