Rys. 1. (Źródło rys.1 i 2)
Zapomniane ubikacje w zamku oleśnickim w okresie Piastów i Podiebradów
20.01.2021 r.
Pisząc o historii zamku oleśnickiego daremnie poszukiwałem literaturowych informacji o rodzaju i rozmieszczeniu w nim ubikacji. Wiedziałem, że musiały one istnieć i być rozdzielone na ubikacje książąt i ich rodzin oraz dworzan, zbrojnych i sług. Zapewne ubikacje książąt, rodziny i dworzan były związane z miejscem życia i pracy czyli z wybudowanym skrzydłem zachodnim zamku. Pozostali musieli korzystać z ubikacji umieszczonych przy obu wieżach i na murze obronnym. Ubikacje mogły być wykonane w grubości muru skrzydła i muru obronnego. Także na zewnątrz muru skrzydła, murów obronnych i dwóch wież w postaci wykuszy ubikacyjnych. Częstym przypadkiem były ubikacje w przyporach muru zamku i murów obronnych. One z kolei dzieliły się dwa rodzaje - z odchodami wypadającymi na grunt i do murowanych zbiorników ubikacyjnych.
Rys. 1. (Źródło rys.1 i 2)
Na powyższym rysunku ) pokazano schematycznie: 1- ubikacje w dowolnym szerokim murze. Odchody wypadają na grunt lub do zbiornika, z którego są usuwane przez służbę. 2 - ubikację na zewnątrz dowolnego muru w postaci wykusza. Odchody najczęściej wypadały na mur lub na grunt. Jeśli był to wykusz w pomieszczeniu - mógł mieć drzwi i okienko doświetlające. 3 - ubikacja w przyporze (bardziej ciemny kolor [2]). Przypora powinna mieć szerokość minimum 1,5 - 2 m. Także w tym przypadku odchody wypadały na zewnątrz lub do zbiornika. Niekiedy zbiorniki były dobudowane po latach, gdy smród przeszkadzał lub obok przypory tworzono ozdobne ogrody i zaczynali przechodzić ludzie.
W czerwcu-lipcu 2005 r. zespół archeologów pod kierunkiem Edwarda Drużyłowskiego rozpoczął wykopy sondażowe przy murach zamku (nie tylko) zlecone przez UM Oleśnicy w związku z planowanym wykonaniem ścieżek spacerowych wraz z oświetleniem parkowym i iluminacją zamku. Odkryto wtedy pozostałości 6 przypór zamkowych. Śledziłem te prace i wykonywałem zdjęcia dla potrzeb umieszczenia na stronie. Moje codzienne "kręcenie się" po wykopkach spowodowało w rezultacie, że stałem się współautorem sprawozdania [5]. Wcześniej umieściłem zdjęcia na stronie [4]. Wtedy jeszcze nie wiedziałem o możliwym związku przypór z ubikacjami. Pokazałem tutaj tylko dwie z nich, mogące mieć związek z ubikacjami. Numerację naniosłem na rys. 2.
Przypory ze skrzydła zachodniego - z trzech wybrałem jedną najbardziej wskazującą na ubikacyjną.
Uwaga. Widoczny niżej ceglany mur to zachowana podziemna część przypory, sięgająca wcześniej do muru zamku. W latach 70-ych wykonano kanały osuszające mury zamkowe (przykryte kratką odpowietrzającą - widoczną na całej długości skrzydła zamku) i wówczas część tego muru (przypory) przy zamku została usunięta.
|
 |
|---|---|
Rys. 2. Numerację przypór naniesiono na rzut piwnic zamku z XIII-XIV w. Za podstawę wzięto rysunek K. Bimlera. Przypora nr 4 dalej istnieje [2] |
Rys. 3. Fragment przypory nr 2. Wcześniejsza długość do muru zamku - 3,5 m, szerokość 2,7 m, cegła gotycka o wymiarach 28x12x9 cm. Szerokość przypory wskazuje na możliość umieszczenia w niej ubikacji i kanału. Obok niezidentyfikowane murki ceglane - może za wąskie jak na elementy zbiorników ubikacyjnych. Ta przypora istniała najdłużej - widać ją na poniższym planie z XIX w. |
Rys. 4. Fragment skrzydła zachodniego zamku [2]. Jest to najstarszy plan zamku sprzed 1873 r.
Na rys. 4 oznaczono: 1- przypora nr 2. Do niej prowadzą schody z pomieszczenia wysokiego parteru. Może to sugerować, że wchodzono do ubikacji, znajdującej się w przyporze. 2 - schody prowadzące na wyższe piętro w grubości muru (2,6 m). Widać, że jest tam odgałęzienie do istniejącego obecnie małego okienka doświetlającego klatkę schodową. Jednak w tym miejscu na zewnątrz była przypora. Być może, było to kiedyś odgałęzienie do ubikacji.
Rys. 5. Na rysunku pokazano 4 przypory przy skrzydle zachodnim. Można sądzić,
że druga z nich była ubikacyjną.
Schematycznie pokazano okienko doświetlające
i w dolnej części otwór wylotowy.
Rys. Zbigniew Podurgiel
Przypory ze skrzydła południowego - z czterech wybrałem jedną najbardziej wskazującą na zastosowanie do celów ubikacyjnych.
 |
 |
|---|---|
Rys. 6. Fragment przypory nr 7, szerokość przypory 1,6 m,
długość do muru zamku - 2 m. Studzienka wymiary wewnętrzne
1,2 na 0,8 m. Zagłębienie w podłożu 1,8 m. Na niewidocznej ściance zasklepiony otwór
widoczny na [4]. Na rys. zaznaczono 1- studzienka, 2- przypora, 3 - mur zamku |
Rys. 7. Ta sama studzienka na zdjęciu z 1976 wraz z przyporą [3]. Autor tego opracowania nie dokopał się do zasklepionego otworu i nie analizował przeznaczenia studzienki. Stwierdził, że wykonana jest z cegły gotyckiej, ale wybudowana została później, co mogło być prawdą bo skrzydło południowe wybudowano w 1608 r. Szerokość przypory wynosi 1,7 m, co jest na granicy użyteczności jako ubikacyjnej (i jednocześnie wzmacniającej konstrukcję ściany). Nie wykluczone, że sama ubikacja była w komnacie, zaś w przyporze biegł kanał ubikacyjny do zbiornika |
Uznałem, że studzienka może być zbiornikiem ubikacyjnym. Początkowo budziła obawy zbyt duża grubość ścianek zbiornika, ale znalazłem w internecie podobne zbiorniki w zamkach angielskich - także o tej grubości.
Ze swoimi przypuszczeniami o "ubikacyjności" dwóch przypór napisałem w 2016 r. do prof. Małgorzaty Chorowskiej, najczęściej piszącej o zamkach śląskich. Pani profesor potwierdziła moje przypuszczenia i napisała, że w zamku książęcym na Ostrowiu Tumskim we Wrocławiu istniały przypory, w których korytarze prowadziły do danskerów (ubikacji). Odkryto przy nich zbiorniki na odchody. Natomiast w zamku biskupa wrocławskiego w Miliczu także istniała ubikacja w przyporze, ale bez zbiornika. Jednocześnie dostałem materiały ilustracyjne. Niżej pokazałem rozwiązanie z zamku milickiego, gdyż po 1358 r. stał się on własnością księcia oleśnickiego Konrada I, co mogłoby wskazywać, że wcześniej lub później rozwiązanie milickie mogło być wzorem przy rozbudowie zamku oleśnickiego o ubikacje.
 |
 |
|---|---|
Rys. 8. Zamek Konrada I oleśnickiego w Miliczu. Strzałką pokazano przyporę ubikacyjną [1] |
Rys. 9. Przypora ubikacyjna po przebudowach. Widoczny otwór wylotowy z kanału ubikacyjnego [1] |
Rys. 10. Przekroje przez przypory z długim korytarzem prowadzącym do ubikacji i zdjęcia obecnego stanu [1].
1 - kamienne siedzisko ubikacyjne, 2 - otwór odprowadzający odchody
| W okresie rządów Podiebradów - książę Karol I przy budowie swojego zamku w Ząbkowicach preferował ubikacje w postaci wykuszy. Być może, jego syn Jan - także wprowadzał je w skrzydle zachodnim zamku oleśnickiego podczas jego przebudowy. Niestety, widoki zamku w XVI i XVII w. ich nie pokazują. Co nie znaczy, że ich nie było, bo też nie pokazują przypór, chociaż nie wszystkie usunięto. Być może, już wtedy pojawiają się kabiny drewniane z krzesłami z otworami i kubły, które służący wynosili. Tak już musiało być za rządów Wirtembergów. |  |
|---|---|
Rys.11. Kamienny wykusz ubikacyjny. Źródło: Pinterest.com |
Wnioski: W żadnym opisie zamku oleśnickiego nie wspomniano o istnieniu ubikacji. Opis ubikacji dotyczy zamku w Pokoju za czasów księcia wirtembersko- oleśnickiego Erdmanna (XVIII w.). Być może, w przyporze oznaczonej jak nr 2. mogła istnieć ubikacja. Być może, w przyporze nr 7. mogła istnieć ubikacja lub tylko kanał odprowadzający odchody do zbiornika ubikacyjnego. Ubikacje w zamku oleśnickim istniały i musiało ich być kilka.
Literatura
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI