Marek Nienałtowski
Młyn papierniczy w Smardzowie
26.01.2025 r.

Według informacji znajdujących się w archiwum Deutsches Buch und Schirftmuseum w Lipsku, pierwsza wzmianka o młynie w Smardzowie pochodzi z 1741 roku. Natomiast w historii Oleśnicy wiadomo, że w 1614 r. książę ziębicko-oleśnicki Karol II, jeden z najbardziej zasłużonych dla Oleśnicy - zakłada przy wjeździe do Smardzowa (od strony Oleśnicy) młyn papierniczy nad rzeką Oleśnicą. To oddalenie od miasta miało zapewnić czyściejszą wodę. Chciał, aby papier, na którym będzie pisał listy był dobrej jakości i żeby dokumenty na nim tworzone zachowały czytelność przez wieki. Zapewne w tym celu ściąga z Wrocławia lub z ziemi kłodzkiej do pracy doświadczonych papierników. Jednocześnie chyba zatrudnia 2-4 szmaciarzy (gałganiarzy) - zbieraczy starych ubrań i szmat. Najpewniej także ogłasza, że szmaciarze z innych młynów nie mają prawa zbierać ich na terenie księstwa, co będzie pilnie przestrzegane. Bez pracy szmaciarzy nie można było wtedy produkować papieru.

Na fragmencie mapy z 1753 r. autorstwa F. Ch. Wrede pokazano:
1 - miejsce rozmieszczenia książęcego młyna papierniczego w Smardzowie.
2 - miejsce rozmieszczenia młyna pracującego już od 1442 r. będącego może własnością sołtysa.
3 - miejsce rozmieszczenia folwarku szlacheckiego.
4 - kierunek nurtu rzeki.
Widać, że wzdłuż wsi płynie rzeka Oleśnica, a poniżej płyną rzeczki z kanału zbudowanego
przez księcia Karola II dla doprowadzenia czystej wody do Oleśnicy i zasilania młyna książęcego znajdującego się
przy placu Młynarskim w Oleśnicy. Jak widać, w Smardzowie zasilają one też dwa duże stawy

Wstępnie zebrane szmaty były sortowane, cięte, moczone przez kilka dni i bielone. Do ich obróbki służyła tzw. Stępa Młotową, zadaniem której było rozdrabnianie włókien szmat. Stępa była napędzana kołem wodnym - stąd nazwa młyn papierniczy. Stępę zastąpił po 1670 r. tzw. holender - inne urządzenie, które lepiej i szybciej radziło sobie z rozdrabnianiem włókien szmat. Papier uzyskany z pulpy szmacianej jest szczególnie odporny na zniszczenia, a także na upływ czasu. Zatem papier formowano na sicie czerpalniczym, a świeżo uformowany arkusz odciskano na filcowej przekładce i suszono. Aby kartka była odpowiednia do pisania czy druku przepuszczano ją pomiędzy dwoma walcami w urządzeniu zwanym kalandrem. Młyn obejmował dwa - trzy budynki i zatrudniał wiele osób (Miałem okazję osobiście, kilkadziesiąt lat temu, wykonać papier formatu ok. A5 na sicie czerpalnym w Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju).

Papiernia. Z lewej papiernik nabierający sitem czerpalnym (ramką) pulpę. Dwoje innych pracowników
bierze udział w suszeniu papieru. Kobieta rozrywa szmaty. Z prawej stępa, a przez okno widać
koło wodne wprawiające w ruch stępę. Rys. Matthias Koops. Źródło

Później w czasie wojny 30-letniej zapewne młyn pracował z przerwami, może także dlatego, że wtedy okresowo brakowało szmat. Zapewne po objęciu księstwa przez książąt wirtemberskich wznowiono produkcję. Nie wiadomo, czy młyn był dalej własnością książęcą, czy został sprzedany lub oddany w dzierżawę. Wtedy do terenu zbierania szmat przez papiernię smardzowską dodano tereny odpowiadające w przybliżeniu obecnemu Powiatowi Trzebnickiemu oraz miasto Wołczyn [2], [9]. Na istnienie papierni mógł pośrednio wpływać rozwój drukarstwa w Oleśnicy. Jak wiadomo papiernia w Smardzowie była wzmiankowana w 1741 r. czyli za czasów księcia Karola Fryderyka Wirtemberga. Wtedy zapotrzebowanie na papier musiało być większe, gdyż drukarnia oleśnicka wydawała książki i druki w dużych nakładach. W 1749 r. jest wzmiankowany Haschke Johann Friedrich dzierżawca papierni [9], w 1750 Zimmermann wymienia 1 młyn papierniczy w Smardzowie. W 1770 r. był wzmiankowany właściciel papierni Johann Gottlob Müller z Wrocławia. Podawano [2], że 1771 r. papiernia wyprodukowała prawie tyle samo papieru pakowego (Schrenzpapier), co papieru do pisania, co jakoby wskazywało na niewystarczającą podaż szmat. Kolejnym właścicielem mógł być Christian Ehrenfried Seeliger ok. *1745+18.6.1793 r., a po nim jego syn Friedrich Moritz [1]. W 1803 r. książę brunszwicko-oleśnicki Fryderyk August wydał rozporządzenie dotyczące pozyskiwania szmat w dystrykcie oleśnickim księstwa [6]. To mogłoby wskazywać, że książęta oleśniccy byli zainteresowani rozwojem papierni w Smardzowie, tym bardziej, że kupili tam folwark. W tym samym czasie działały w Goszczu trzy duże papiernie. Nic nie wiadomo o konkurencji "szmaciarskiej" pomiędzy małą papiernią smardzowską a goszczańską. W 1829 r. jeszcze papiernia w Smardzowie jest pokazywana w tym samym miejscu. W 1830 r. wspomina się, że dysponowała jedną kadzią [9], co wskazuje, że była małą papiernią.

Na fragmencie mapy z 1829 r. widać, że w dalszym ciągu istnieją dwa młyny w Smardzowie. W 1837 r. młyn wodny (2) był kuźnią miedzi. Lepiej widać cieki wodne przepływające z Oleśnicy przez Smardzów [Żródło]	Mapa z okresu, gdy już jeździły pociągi (1868 r.). Skrót K. Hr. oznacza kuźnię miedzianą - Kupfer Hammer

W 1834 r. na Dolnym Śląsku rozpoczyna się maszynowa produkcji papieru, a to dzięki m. in. skonstruowanej maszynie przez Johanna Jakoba Widmanna (1799 -1876) z Heilbronn. Ręczne metody produkcji szybko przestały być efektywne.

Maszyna podobna do konstrukcji Widmanna [Źródło]

Automatyzacja papierni spowodowała, że w 1840 r. Christian Friedrich Paul Hendler właściciel młyna w Mieroszowie ze swym szwagrem Friedrichem Moritzem Seeligerem nabył fabrykę papieru w Smardzowie, w której była już zainstalowana maszyna Widmanna [11]. Zatem już w maju 1840 r. F. M. Seeliger ogłasza się jako wytwórca papieru w Smardzowie. W 1845 r. wymieniana jest mechaniczna fabryka wytwarzająca dwa rodzaje papieru [8]. W 1847 r. Seeliger już nie zajmuje się papiernictwem i chyba zmarł w 1850. Pracowali z nim Heinrich Mahn jako Papiermachergeselle i Schulte Friedrich jako Papiermachermeister jakoby jeszcze w 1851 r.[5]. Poniższe ogłoszenia wskazują, że Seeligerowie znacznie wcześniej byli posiadaczami ziemskimi i przez długie lata zamieszkiwali w Smardzowie [1]. Natomiast oferowanie do sprzedaży nowych pięciu kół wodnych jest zagadkowe? Zobacz poniższe ogłoszenia.

Ogłoszenie Selligera. Wochenblatt für das Fürstenthum Oels, 1840, Jg. 7, No. 16	Kolejne ogłoszenie Seeligera. Wochenblatt für das Fürstenthum Oels, 1840, Jg. 7, No. 19

Tłumaczenia poniższych obu ogłoszeń zostały wykonane przez Remigiusza Szczuraszka przy pomocy tłumacza komputerowego.

Godne uwagi!
Zamierzam rozparcelować moje tutaj położone wolne gospodarstwo, ale sprzedać moją tutaj położoną wolną parcelę. Zainteresowani proszeni są o obejrzenie nieruchomości w ciągu 14 dni od dzisiaj i uzyskanie u mnie szczegółowych informacji o warunkach. Mam również do sprzedania pięć nowych, górnoobrotowych kół wodnych. Ponadto zamierzam zlecić wykonanie kilku rowów, w związku z czym poszukuję robotników ziemnych lub osób, które potrafią dobrze wykonywać takie prace. Powinni się oni zgłosić do mnie do 26 kwietnia, aby omówić dalsze szczegóły.
Schmarse, dnia 16 kwietnia 1840 r.
Seeliger, właściciel papierni (był współwłaścicielem)

Sprzedaż wiejskich nieruchomości i obiektów młynarskich
Mam zamiar:

1. sprzedać całe moje wolne gospodarstwo w Schmarsé w powiecie oleśnickim, obejmujące około 120 mórg pól uprawnych i 20 mórg łąk, w odpowiednio wydzielonych parcelach o wielkości od 1 do 5 mórg;
   
2. sprzedać przynależące do tego gospodarstwa 15 mórg pięknych pastwisk, niezbędnego drewna opałowego oraz dom mieszkalny wraz z przestrzenią na różne potrzeby.

Wszystkie nieruchomości zostaną sprzedane od ręki, po wcześniejszym zgłoszeniu w papierni. W dniu 20 maja br. oczekuje się przybycia osób zainteresowanych zakupem, które powinny zgłosić się od godziny 8 rano do papierni w Schmarsé, aby wydać swoje oferty kupna. W przypadku zakupu parceli decyzja będzie podjęta natychmiast po wyjaśnieniu wszystkich okoliczności i ofert. Jeśli nabywcy uznają parcelę za odpowiednią, sprzedaż będzie przeprowadzona natychmiast na warunkach gotówkowych. Przekazanie parceli odbędzie się zaraz po całkowitej zapłacie ceny sprzedaży. Wszystkie szczegóły dotyczące obiektów młynarskich (jak np. prawa wodne i inne nowe urządzenia młynarskie) będą dostępne dla nabywców na miejscu.
Schmarsé koło Oleśnicy, 7 maja 1840.
F. M. Seeliger,
właściciel papierni

Wnioski z treści powyższych ogłoszeń:

Seeliger chciał sprzedać wolne gospodarstwo. To pojęcie jest związane z lokowaniem wsi na prawo niemieckie. Wtedy sołtys mógł dostać wolne gospodarstwo (najczęściej 2 łany, czyli ok. 35 ha), co znaczy wolnych od opłat na rzecz właściciela i wybudować młyn. Już w XIV w. sołtys Smardzowa odsprzedał pół sołtysostwa [8], a kolejny "półwłaściciel" mógł odsprzedać jakąś część następnemu mieszkańcowi. W Smardzowie kilka osób było właścicielami wolnego gospodarstwa [12]. Być może Seeliger miał też jakąś część wsi wolną od opłat. To mogło znaczyć, że mógł być zasiedziałym mieszkańcem Smardzowa, poprzednim właścicielem papierni w Smardzowie był pewnie ojciec F. M. Seeligera.

Seeliger chciał sprzedać 5 górnoobrotowych kół - może chodziło o koła nadsiębierne - zasilane wodą od góry? Zapewne był też właścicielem młyna zbożowego (kuźni miedzianej) i wtedy go likwidował.

Poszukiwał robotników ziemnych do wykopania kilku rowów - nie wiadomo czy melioracyjnych, czy może poprawiających doprowadzenia wody do jego nowego młyna?

Chciał sprzedać ok. 60-70 hektarów i dom mieszkalny, czyli był bogatym rolnikiem. Pozbywał się domu mieszkalnego, czyli przy papierni wybudował nowy dom.

W 1863 r. wspomina się, że Hendler - właściciel papierni w Mieroszowie - ma dalej udziały w papierni w Smardzowie, czyli Seeliger był za swojego życia współwłaścicielem. W 1866 r. jako właściciel papierni był wzmiankowany W. Stalling i wtedy może zaczęto produkować już papier z celulozy. W 1872 właścicielem był F. Gesell. Bracia Karl i Paul Hahn byli wzmiankowani jako właściciele papierni w 1874 r. [12] i zaprzestali działalności w 1882 r. [2].

Nie wiadomo, kiedy przeniesiono papiernię w miejsce drugiego młyna (na wjeździe do Smardzowa od strony Wrocławia) i wybudowano nowe budynki. Czy wtedy ww. Seeliger przygotowywał się do tej przeprowadzki? Niezrozumiała jest informacja pochodząca z zarządu księstwa brunszwicko - oleśnickiego z Oleśnicy "Die Ablösung der Verpflichtung der Herzoglichen Gutsherrschaft zum Bau und zur Unterhaltung der Freichleupe der Papierfabrik zu Schmarse 1864 - 1878" (Wg. tłumacza internetowego: Anulowano zobowiązania majątku książęcego do budowy i utrzymania fabryki papieru Schmarse 1864-1878). Czy to znaczy, że wcześniej zarząd księstwa zobowiązał się wybudować fabrykę papieru i zrezygnował z tego?

Dwa filigrany z papierni smardzowskiej. Jak widać popełniano błędy w nazwie miejscowości [2].
Wtedy trudno było wykonać elegancki filigran

W końcowych latach pracy papierni - papier ze Smardzowa był dostarczany do Reichstagu, czyli był tani i dobrej jakości. Z szybkiego przeglądu informacji z Archiwum Państwowego we Wrocławiu - wynika, że młyn ze Smardzowa w 1835 r. miał nr 1. Nie wiadomo, którego młyna (z dwóch) ta numeracja dotyczyła. Inne młyny w powiecie oleśnickim miały nadany kolejny numer, a było ich ponad 20.

Jeszcze w 1876 r. papiernia była wymieniana w opisach wsi Śląska, ale już w 1886 została pominięta. Również wówczas pominięto w spisie drugi młyn (kuźnię miedzianą). Za to pojawiła się w Smardzowie gorzelnia (na terenie folwarku) i cegielnia [8]. Jako datę zakończenia pracy papierni w Smardzowie podawany jest rok 1882 [9]. Może konkurencyjna papiernia z sąsiedniego Zakrzowa doprowadziła papiernię ze Smardzowa do upadku albo bardziej opłacalna była produkcja skrobi.

Fragment mapy Messtischblatt 4769 z 1886 r. Jeszcze widoczne są znaczące zabudowania Papier-Fabrik, bez znaku koła wodnego. Czy to znaczy, że nie wykorzystywano wody do napędu maszyn? Jednocześnie nie widać znaku komina, wskazującego na napęd parowy. Przez zabudowania papierni przepływa rzeka Oleśnica. Już nie jest widoczny drugi młyn w Smardzowie.

Teren młyna obejmował może 5-6 budynków - zwczajowo na terenie młyna
mieszkali pracownicy (jak w młynie oleśnickim) i może właściciele

Nie wiadomo, kiedy budynki papierni zostały zajęty przez inną firmę, która produkowała skrobię ziemniaczaną i klej o nazwie Ambralin, podobno zaraz po zakończeniu pracy papierni.

Fragment te samej mapy z 1937 r. Dokładnie w miejscu papierni znajduje się Stärke - Fabrik, czyli Fabryka Skrobi
z zaznaczonym kominem obecnie dalej istniejącym. Na mapie widać ciągle istniejejący od XIV w. folwark (Gut)

W 1921 r. właścicielem fabryki był R. Hasemann, a w 1933 r. Wegener F.A.
Około 1933 r. część fabryki, a potem w latach 1939-1945 cała fabryka stała się własnością
znanej wrocławskiej firmy meblarskiej Max Schreiter i została rozbudowana

O młynach papierniczych w Goszczu artykuł autorstwa Karoliny Dyjas
Filmik o produkcji papieru - https://www.youtube.com/embed/g8mdaPG-65c - Trzeba link skopiować i wkleić do przeglądarki.
Dziękuję Jolancie Wróbel z Działu Informacji Naukowej Biblioteki Politechniki Wrocławskiej za przysłanie linków z TECHNISCHES MUSEUM PAPIERMÜHLE NIEDERZWÖNITZ
Dziękuję Karolinie Dyjas za przysłanie materiałów z czasopisma Der Papierfabrikant

Literatura:

1. Błaszczyk D., Sachs R., Słownik papierników śląskich do 1945 roku, "Rocznik Muzeum Papiernictwa", Duszniki-Zdrój 2007-2010, t. 1-4
2. Die Papiermühle Schmarse bei Oels, w: Der Papierfabrikant Bd. 33, 1935
3. ?DNB, Katalog Niemieckiej Biblioteki Narodowej
4. historiapapieru.yum.pl/mechan.html - trzeba link skopiować i wkleić do przeglądarki
5. https://www.blogus.de/Pmuehlen.html#Schm
6. Książę Wirtembergii-Oels - Archivportal-D
7. Maleczyńska K., Dzieje starego papiernictwa śląskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961
8. Nowakowski Z., Mróz A., Smardzów w: Między Widawą a Dobrą Oleśnica 2011
9. Smardzów (niem. Schmarse) - Papiernie w Polsce
10. Szymczyk M., Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, Rocznik Muzeum Papiernictwa, tom I, s. 11-25 Duszniki-Zdrój 2007
11. Szymczyk Maciej przemysl-papierniczy-na-dolnym-slasku-od-xix-do-poczatkow-xxi-wieku,397.html dolnoslaskosc.pl/
12. Page Sa - Schm Kreis Oels Śląsk

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI

Była to niewielka fabryka o znikomej produkcji papieru do pisania, z której odnaleziono jedynie znaki wodne z nazwą miejscowości (ryc. 15). Fakt, że w 1771 r. papiernia wyprodukowała prawie tyle samo papieru Schrenz, co papieru do pisania, wskazuje na niewystarczającą podaż szmat.
Wydaje się, że papiernia działała od zawsze, ale właścicieli z ubiegłego wieku można było zidentyfikować tylko na podstawie zewnętrznych zapisów; w 1770 r. był to papiernik z Breslau Johann Gottlob Müller, w 1840 r. F. Händler ze swoim szwagrem S e c h i g e r von Friedland, w 1872 F. Gesell, a w końcu Karl i PaulKarl i Paul Hahn do 1882 roku. Następnie stary handel przestał być opłacalny i został zastąpiony produkcją skrobi.

Przetłumaczono z DeepL.com (wersja darmowa)