Marek Nienałtowski

Dlaczego powstał poniższy tekst
Powstał w listopadzie 2008 r., z myślą o umieszczeniu go na witrynie UM Oleśnicy, w której historia miasta zaczynała się dopiero od 1945 roku. Starałem się, aby był on oparty na najnowszej monografii Oleśnicy i dodatkowo zawierał ilustracje pomagające zrozumieć historię miasta, także czytelnikom zamiejscowym.

Pokazałem go radnemu W. Piechówce, aby zaproponował burmistrzowi umieszczenie tego tekstu na stronie UM. Dostał odpowiedź, że nie może być on umieszczony na stronie UM Oleśnicy, gdyż nie mam "uprawnień historyka" (a czy ci, którzy pisali wcześniej teksty pełne błędów mieli takie uprawnienia?). W dalszym ciągu (luty 2010 r.) - historia miasta zaczyna się w 1945 r. To o tym tekście zapewne mówił burmistrz Oleśnicy J. Bronś na sesji Rady Miasta, gdy radny W. Piechówka w interpelacji wskazywał na błędy na witrynie UM Oleśnicy. Wg Panoramy Oleśnickiej nr 14 z 2010 r. "Jest amator historyk, który oferował się, że swoją jedynie słuszną wersję historii przedstawi. A na jego stronie nie wszystkie informacje są zgodne z prawdą - ocenia Jan Bronś". Dlaczego burmistrz nie mający "uprawnień historyka" zajmuje się oceną tekstów opartych na wiarygodnych publikacjach i źródłach historycznych? Które informacje są niezgodne z prawdą? Niestety na te pytania nie dostałem odpowiedzi. Burmistrz Bronś jedynie atakuje, natomiast nie zwykł uzasadniać swoich kłamliwych stwierdzeń. Prasa zamieściła słowa ataku, ale nie zapytała burmistrza o konkretne zarzuty. Dlaczego?

Wybrane zagadnienia historii miasta do 1945

Pochodzenie nazwy miasta
Przyszłe miasto było otoczona terenami podmokłymi i rozlewiskami, na których rosło wiele olszyn. Podobno od nich powstała nazwa osady lub od nazwy rzeczki Oleśnicy, którą wcześniej nazywano Olszą. Później w dokumentach i drukach spotykano nazwy - Olseniz (1230), Olesnic (1250), Olesnitz (1255), Olesnicz (1280), Olsniz (1288), Olsna (1366), Oelss (1420), Olse (1426), Olczenicz (1432), Alsnensis (1477), Olsna (1558), Olsen (1607), Oels (1742), Oelse. Zedler w swoim leksykonie (1732-1754 r.) podaje spotykane nazwy: Oelse, Oelszne, Olsenitz, Oelsnic, Ols, Olsen i stwierdza, że słowiańska nazwa brzmi Olesnyca. W XIX w. używano zamiennie zapisów Öls i Oels. W 1913 r. uznano za obowiązująca nazwę Oels zamiast Öls.

Nazwa "Oleśnica" utrzymała się do połowy XIX w. za sprawą książek wydawanych w j. polskim w oleśnickich drukarniach. W nich podawano miejsce wydania - Oleśnica. Także w wielu niemieckojęzycznych książkach historycznych wspominano również starą słowiańską nazwę miasta.

Oleśnica wkracza do historii
Za niepodważalną datę pierwszego wzmiankowania Oleśnicy należy uważać rok 1230. Wówczas to Henryk Brodaty, w dokumencie wystawionym w Oleśnicy, wspomina jako proboszcza kościoła pw. świętego Jana Ewangelisty w Oleśnicy mistrza Tomasza, kanonika wrocławskiego, kanclerza księcia Henryka Brodatego. To oznacza, że wówczas istniała Oleśnica, parafia i kościół św. Jana, który musiał zajmować ważne miejsce w diecezji wrocławskiej i księstwie. Oleśnica leżąca przy ważnych szlakach komunikacyjnych, była wówczas osadą targową. Obok osady i kościoła znajdował się gród obronny, który w 1238 r. był wzmiankowany jako miejsce dłuższego pobytu księcia Henryka Pobożnego, przez co mógł być traktowany jako gród książęcy. W nim zapewne znajdowała się również rezydencja kasztelana oleśnickiego, rozumianego jako komendanta grodu, a potem zamku.

Lokacja miasta
22 lutego 1255 r. książę wrocławski Henryk III wystawia dokument lokacyjny, w którym przekazuje zasadźcom miasto w celu jego lokowania na prawie średzkim. Książę przekazał do zasiedlenia teren o wielkości jednego łanu (tj. 30 morgów, czyli ok. 16,8 ha.). Zasadźcami (lokatorami) byli Albert i Richolf. Oni mieli za zadanie zwerbować osadników, wykonać pomiary, opracować plany miasta, nadzorować jego budowę i zorganizować jego działanie. W zamian za swoje działania otrzymali szereg przywilejów i korzyści ekonomicznych - stając się wójtami miasta. Lokacja miasta miała duże znaczenie dla jego rozbudowy przestrzennej. Wytyczono prostokątny plac rynkowy (Rynek) o wymiarach 140 x 70 m, (czyli ok. 1 ha). Z niego wybiegało 12 ulic. Tak rozwiniętej struktury komunikacyjnej nie posiadał rynek żadnego miasta śląskiego. Wokół rynku wytyczono bloki zabudowy, które z kolei podzielono na parcele (działki) pod zabudowę. Rozpoczęto otaczać miasto fortyfikacjami drewniano-ziemnymi, wykopano fosy i prawdopodobnie zapewniono ich zasilanie wodą.


Oleśnica w czasach Piastów oleśnickich
Od 1294 r. Oleśnica należy do księstwa głogowskiego i w 1312/13 r. w wyniku jego podziału powstaje księstwo oleśnickie, którego władcą zostaje Bolesław, tytułujący się panem Oleśnicy i Gniezna oraz dziedzicem Królestwa Polskiego. Z lewej pokazano pieczęć Bolesława z 1313 r. Prawdopodobnie już rezyduje w Oleśnicy, o czym świadczą miejsca wystawiania dokumentów. To może oznaczać, że już wówczas Oleśnica staje się miastem rezydencjalnym. Po jego śmierci w 1320/21 r., księstwo oleśnickie przejmuje jego brat Konrad Namysłowski. Po walkach, układach, zmianach terytorialnych ostatecznie w 1323 roku osiada na stałe w Oleśnicy i staje się protoplastą oleśnickiej linii Piastów śląskich. Od tego czasu znany jest jako Konrad I Oleśnicki. Zamieszkuje w zamku oleśnickim, rozpoczyna jego rozbudowę. Również wtedy w mieście rozpoczęto budowę ceglanych murów obronnych z 4. bramami miejskimi. Duże partie tych murów i jedna z wież, zachowały się do dnia dzisiejszego. Oleśnica w tym czasie liczyła zaledwie ok. 1000 mieszkańców i należała do mniejszych miast śląskich. W 1329 roku księstwo oleśnickie staje się lennem czeskim. Kuratela króla czeskiego wzmocniła pozycję księstwa Oleśnickiego.

W czasie swego długiego panowania w Oleśnicy (do 1366) Konrad I wybitnie powiększył terytorium księstwa. Po nim księstwo przejmuje Konrad II (ok.1338-1403), zatem Konrad III (ok.1354-1412). W tych czasach wybudowano kościół św. Jerzego, kościół NMP, rozbudowano kościół św. Jana, Żydzi wybudowali synagogę. Mieszczanie uzyskują przywileje zwiększające ich znaczenie, powstaje Rada Miejska, która wykupuje (1407) od księcia urząd wójtowski. Od tego czasu miasto jest rządzone wyłącznie przez Radę Miejską i burmistrza. Wybudowano w rynku Ratusz (1410). Konrad III ma pięciu synów, którzy także noszą imię Konrad. Najbardziej znany jest Konrad IV - biskup wrocławski oraz Konrad VII, który wystąpił pod Grunwaldem po stronie Krzyżaków, dowodząc chorągwią śląską.

Prawdopodobnie pierwszy herb Oleśnicy jest znany z pieczęci z 1310 r., tym samym jest jednym z najstarszych na Śląsku. W 1405 r. pojawia się dokument, do którego jest przymocowana pieczęć z herbem, którego godłem jest orzeł św. Jana. Godło to jest używane także obecnie. W 1410 roku w bitwie pod Grunwaldem zdobyto chorągiew księstwa oleśnickiego, na której znajdował się herb księstwa. Herb ten zaczął pełnić ważną rolę w symbolice Dolnego Śląska.

Pieczęć z herbem Oleśnicy z ok. 1310 r.
Pieczęć z herbem Oleśnicy z ok. 1405 r. z orłem św. Jana
Chorągiew z herbem księstwa oleśnickiego

Moneta halerzowa bita w Oleśnicy
ok. 1430 roku

Około 1430 r. miasto bije monetę halerzową. W 1432 r. książęta w obawie, by husyci nie zajęli zamku oleśnickiego, podpalili go, a częściowo i miasto. Ostatni z Piastów oleśnickich Konrad X Biały umiera bezdzietnie w 1492 r. Księstwo oleśnickie, jako opróżnione lenno, przejmuje panujący w Czechach król Władysław Jagiellończyk.

Oleśnica w czasach Podiebradów
Władysław Jagiellończyk w 1495 r. przekazuje księstwo jako lenno Henrykowi I, księciu ziębickiemu, synowi króla Jerzego z Podiebradu, w zamian za jego majątek Podiebrady w Czechach, dodając 5000 kóp groszy praskich. Powstaje księstwo ziębicko-oleśnickie. Za czasów Karola I (1476-1536) rozbudowano kościół św. Jana (ok. 1500-1510 ) i rozpoczęto pochówki (1498?,1513?) rodziny książęcej w krypcie Podiebradów, która zapoczątkowała tworzenie Mauzoleum Podiebradów. W 1505 r. w Oleśnicy rozpoczyna pracę mennica, wybijająca grosze. Złote guldeny i dukaty były później bite w Złotym Stoku, stanowiącym wówczas własność Podiebradów. O ówczesnym rozkwicie miasta świadczy powstanie w 1529 r. drugiej w kolejności na Śląsku drukarni. W okresie późniejszym Oleśnica jest prężnym ośrodkiem drukarstwa. Wówczas też, w obawie przed nawałą turecką, rozpoczęto budowę (i nie zakończono) drugiego pierścienia murów obronnych, którego elementy zachowały się do czasów obecnych. W 1538 r. książęta wprowadzili na terenie księstwa oleśnickiego i ziębickiego oficjalnie protestantyzm. W 1543 r. rozpoczynają się prawie samodzielne rządy księcia Jana (1509-1565), będące "złotym okresem" w historii Oleśnicy. Był to również okres dość długiej stabilizacji (bez wojen) i wzrostu zamożności miasta. Wówczas następuje modernizacja i rozbudowa zamku. Powstaje wówczas tzw. Pałac Wdów. Książę Jan żeni się z córką Kasztelana krakowskiego Krystyną Szydłowiecką. Po jej śmierci, ks. Jan zlecił wykonanie nagrobka tumbowego, jednego z ważniejszych zabytków Oleśnicy.
Profil Jana Podiebrada
z monety złotej.
Rzeźby Jana Podiebrada i Krystyny Szydłowieckiej z nagrobka tumbowego

Karol II (1545-1617) położył największe zasługi dla Oleśnicy. W 1585-1616 r. dokonuje renesansowej rozbudowy zamku książęcego. To jemu zawdzięcza zamek swój obecny wygląd.

Profil Karola II z monety złotej
Zamek oleśnicki. Taką postać ma od 1616 r.

Zakłada wodociągi, powołuje znane potem Gimnazjum, zakłada tzw. Bibliotekę łańcuchową, istniejącą w tym samym pomieszczeniu do dziś. Uzupełnia największą na Śląsku bibliotekę książęcą. Rozbudowuje Kościół zamkowy - wtedy m.in. powstaje ambona - zabytek klasy europejskiej. Za jego czasów stolica małego księstwa, mająca dotąd znaczenie raczej obronne i administracyjne, stała się ośrodkiem kultury i sztuki.


Najstarszy i dokładny widok Oleśnicy z ok. 1620 r. Autor Daniel Meisner

Po śmierci Karola II rozpoczyna się wojna trzydziestoletnia. W jej trakcie liczba mieszkańców Oleśnicy zmniejsza się dwukrotnie. W 1623 r. zostaje zamknięta mennica oleśnicka. W 1647 r. umiera Karol Fryderyk ostatni z Podiebradów oleśnickich. Pozostawia córkę Elżbietę Marię.

Oleśnica w czasach Wirtembergów
Po ślubie Elżbiety Marii z Sylwiuszem Nimrodem (1622-1664) - księstwo oleśnickie, jako lenno dziedziczne, dostaje się w 1649 roku przedstawicielowi dynastii wirtemberskiej. Książę Sylwiusz musi wyprowadzić księstwo i Oleśnicę z zapaści wywołanej wojną trzydziestoletnią. W 1650 przyznał mieszczanom prawo dystrybucji piwa w 46 wsiach, co przyczyniło się do rozwoju piwowarstwa i wpływu gotówki do kasy miejskiej. W 1652 r. odbudował Bramę bydlęcą, odnowił także dzisiejszą Bramę wrocławską. W 1664 r. polecił odrestaurować ratusz. Przeprowadził w księstwie gruntowne reformy. Od 1662 r. zaczyna przebudowywać zamek, który z obronnego zaczyna nabierać charakteru rezydencji pałacowej. Zreformował szkolnictwo, wprowadził obowiązek szkolny na poziomie elementarnym. Otaczał się poetami, muzykami, fizykami i matematykami. W tym czasie lekarzem Sylwiusza Nimroda był przyszły wielki poeta śląski i niemiecki - noszący potem pseudonim Angelus Silesius. Polskim Pastorem był Jerzy Bock, uczący księcia j. polskiego. Oficyna wydawnicza tłoczy m.in. szereg cennych druków w języku polskim. Z licznej grupy poloników, na uwagę zasługują: Jerzego Bocka Nauka domowa. .. (1670), Macieja Gutthetera Dobrackiego Spiżarnia duszna ... (1671), Samuela Cretiusa Krześciańskie przymioty ... (1682), Adama Gdacjusza Dyszkurs o dobrych uczynkach (1687), Jana Ernesti Treść wszystkich modlenia się sposobów... (1687).

Po śmierci Sylwiusza Nimroda i dojściu jego trójki synów do pełnoletniości (1673) księstwo zostaje podzielone - Oleśnicę obejmuje - Sylwiusz Fryderyk (1651-1697). W 1670 r. z inicjatywy synów Sylwiusza powstaje Dom Komediowy, pierwszy teatr Oleśnicy i jeden z pierwszych teatrów śląskich. W 1674 r. wznowiono działalność mennicy. Związane było to z zatrudnieniem w 1672 r. znanego mincerza Jana Neidhardta i Samuela Pfahlera. Wyremontowano w 1682 r. Gimnazjum założone jeszcze przez Karola II, dodano jedną w pełni wyposażoną klasę. Książęta otaczali też opieką wdowy po nauczycielach i kaznodziejach. Ufundowano dla nich w Oleśnicy w 1683 r. tzw. Dom Wdów (budynek po różnorodnych przebudowach ciągle istnieje). Także wprowadzono obowiązek nauki szkolnej dla dzieci obojga płci i kary za absencję szkolną.

Kolejny książę - Chrystian Ulryk I (1652-1704 r.) był wielkim mecenasem nauki i sztuki. Zgromadził dużą bibliotekę, zbierał monety rzymskie i greckie, rzadkie kamienie, muszle, soczewki, obrazy holenderskie i inne. Wszelkie eksponaty (w tym embriony w spirytusie), stanowiły zaczątek muzeum zamkowego w Oleśnicy. W 1700 r. dobudowano do kościoła św. Jana kaplicę grobową (widoczna na ilustracji z lewej) książąt Wirtemberskich z podziemną kryptą. W Gimnazjum nakazał uprawianie nowych kierunków (taniec, fechtunek, jazda konna), niedostępnych wcześniej dla dzieci mieszczan. W 1703 r. funduje dla kościoła NMP i św. Jerzego ołtarz z amboną i lożę książęcą. Jego syn Karol Fryderyk (1690-1761) obejmuje część oleśnicką dopiero po uzyskaniu lat sprawnych w 1707 r. Zaraza, która wybuchła w 1710 r. odebrała życie siedmiu tysiącom ofiar w całym księstwie. W 1730 r. pożar trawi prawie całe miasto. Ocalały jedynie: zamek, kościół św. Jana, kościół NMP i św. Jerzego oraz kilka domów. Dzięki zapobiegliwości księcia miasto zostaje w dużej części szybko odbudowane. On ze swoją żoną fundują do kościoła zamkowego organy i prospekt organowy istniejący do dziś. Pomimo sprzeciwu księcia, w latach 1738-1744 katolicy, przy wsparciu finansowym cesarza, budują kościół pw. Św. Trójcy. W 1744 r. Karol Fryderyk ustępuje z księstwa oleśnickiego. Księstwo, także z częścią bierutowską, przejmuje Karol Chrystian Erdmann.

 

Zmiany wywołane zajęciem Śląska przez Prusy.
Po zajęciu Śląska przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego (1741), struktura administracyjna oparta na księstwach zostaje zamieniona strukturą powiatową. Książęta stają się właścicielami ziemskimi - majątkiem ziemskim zarządza tzw. Kamera książęca. Władzę w powiecie obejmuje Starosta. Ze względu na zasługi dla Prus, książę nie traci wszystkich przywilejów, zachowuje prawo do lenna. Miasto traci samorządność, Radę Miejską zastępuje Magistrat będący urzędem państwowym. Burmistrz podlega urzędnikowi królewskiemu.

Rozbudowa miasta posuwała się bardzo powoli. Książę jest bardziej zainteresowany budową rezydencji w Pokoju. Zamek oleśnicki jest zamieszkiwany tylko zimą. Pomimo tego w 1750 r. następuje jego znaczna modernizacja. Prawo warzenia piwa posiadało 137 domów, prawo sprzedaży zaś ograniczone zostało do siedmiu wsi. Jarmarki większe nadal odbywają się cztery razy w roku. Zarządzeniem króla Prus (1764 r.) wprowadzono przymus szkolny oraz nauczanie w języku niemieckim. Polscy nauczyciele i duchowni nie znający j. niemieckiego nie mogą zajmować stanowisk. Ze względu na wymogi przeciwpożarowe, od 1764 r. nowobudowane domy muszą być wykonane z cegły i mieć pokrycie ceramiczne. Przebudowa miasta z substancji drewnianej na murowaną, przebiega powoli. W 1780 r. w mieście znajdowało się 433. domów prywatnych, w tym 28 murowanych, pozostałe z muru pruskiego. W 1785 r. Oleśnica posiada zaledwie 3158 mieszkańców, a więc nadal należała do mniejszych miast na Dolnym Śląsku. W 1791 r. z okazji 50. lecia ślubu pary książęcej - stany księstwa oleśnickiego wystawiły najstarszy obecnie pomnik - kolumnę Złotych Godów. Wykonany według projektu architekta K. J. Leysera. Jest to najstarszy oleśnicki pomnik i jeden z najstarszych na Dolnym Śląsku. Wkrótce po obchodach Złotych Godów para książęca umiera pozostawiając córkę Zofię, której zapisano dobra księstwa oleśnickiego.

Oleśnica w czasach Brunszwików
Po śmierci księcia Karola Chrystiana Erdmanna księstwo oleśnickie dzięki możliwości dziedziczenia księstwa także w linii żeńskiej, popartej obietnicą króla Prus - przeszło w 1793 r. w ręce Brunszwików (oficjalnie 1795 r.). Pierwszym z nich był Fryderyk August. Chociaż panował w księstwie krótko, były to wspaniałe czasy dla kultury Oleśnickiej. Pierwszym krokiem księcia, miłośnika teatru i muzyki, było stworzenie odrębnego, nowoczesnego budynku teatralnego, poprzez przebudowę ujeżdżalni. Teatr miał zapewnić rozrywkę nie tylko elicie dworskiej, ale także mieszczanom, gdyż wstęp na przedstawienia był wolny. W teatrze oleśnickim występowała trupa teatralna z Wrocławia, posiadająca profesjonalnych aktorów i śpiewaków. Również w nim występuje ze swoją orkiestrą Karl von Dittersdorf oraz inne orkiestry. Książę również rozpoczął wydawanie pierwszego czasopisma oleśnickiego "Journal plaisant, historique, politique et litteraire ". Książę dba o otoczenie zamku, tworzy promenady spacerowe, wokół zamku ogród w stylu angielskim. Upiększa również pomieszczenia zamkowe. W 1799 r. modernizuje gotycką wieżę kościoła NMP i św. Jerzego. Wspierał działania Bractwa kurkowego - za jego pieniądze wybudowano murowany kulochwyt na strzelnicy. Powiększał bibliotekę książęcą, która wcześniej liczyła 18 000 woluminów i zajmowała dwie komnaty. Udostępnił ją do użytku publicznego i zimą ogrzewał. Jednak głównie poświęcał się rozbudowie pałacu w Szczodrem. Miasto i księcia rysował oleśnicki artysta Chrystian Winckler

Po smierci księcia (1805) - księstwo obejmuje jego bratanek, sławny "Schwarze Herzog" (Czarny Książe) Fryderyk Wilhelm (1771-1815) - późniejszy bohater narodowy Niemiec (ilustracja z lewej). Ok. 1805 r. Oleśnicę i zamek rysuje Friedrich Gottlieb Endler.

W 1806 r. Oleśnica została zajęta przez Bawarczyków - koalicjantów Napoleona. Wojska okupacyjne prowadziły twardą politykę fiskalną, czym doprowadzali do biedy mieszkańców miast i wsi księstwa. W 1808 r. wojska napoleońskie zakończyły okupację Oleśnicy. W Prusach wprowadzono nowe reformy. Powstaje nowa ordynacja miejska - zwiększa się poprzednio ograniczona samorządność i zmniejsza zależność od książąt. Władza książęca staje się tytularna. W 1811 r. pojawia się edykt królewski wprowadzający wolność wykonywania zawodu i handlu, znoszący m.in. średniowieczny system cechowy i jego przywileje. Sprzyja to w Oleśnicy rozwojowi handlu i rzemiosła. Edykt emancypacyjny wprowadzony w 1812 r. zrównywał w prawach Żydów. Szybko zajmują oni znaczące pozycje w handlu. W 1817 r. powstaje nowa synagoga, a w 1823 cmentarz żydowski. W 1820-23 r. zaczyna funkcjonować cmentarz miejski przy obecnej ul. Wojska Polskiego. Zostają zamknięte dotychczasowe cmentarze przy kościołach grzebalnych, a te zostają rozebrane. W czasach pruskich za pomocą władz administracyjnych i kościelnych prowadzono zdecydowaną politykę germanizacyjną. Ograniczono kazania w j. polskim i w 1821 r. całkowicie je zlikwidowano.

W 1822 i 1823 r. dwa duże pożary niszczą wiele domów, w tym Ratusz. Odbudowano go w 1826 r., łącząc dwa dotychczas oddzielne budynki w całość.

Budynek Ratusza

Od 1827 r. zaczynają w Oleśnicy powstawać różne stowarzyszenia śpiewacze, teatralne, muzyczne, które często koncertują dla mieszkańców. Duże znaczenie dla miasta ma ogłoszenie Oleśnicy w 1850 r. - miastem garnizonowym. Od tego czasu miasto jest związane z wojskiem. Dzięki nim prosperuję wielu rzemieślników i restauratorów. Orkiestry wojskowe często koncertują dla mieszkańców miasta. Wg spisu z 1847 r. W mieście istniało 519 domów mieszkalnych, w których często na parterze istniały zakłady rzemieślnicze, 7 budynków fabrycznych i magazynowych oraz 521 stajni, obór, stodół. Po 1870 r. rozpoczyna się budowa koszar. Od 1777 r. rozwój drukarstwa jest związany z rodziną Ludwigów - od 1834 zaczynają pojawić się pierwsze szerzej dostępne periodyki, a w 1862 r. pojawia się gazeta Lokomotive an der Oder, towarzysząca olesniczanom do 1945 r.

Koszary Regimentu Dragonów
Koszary Batalionu Jegrów

W 1873 r. wzniesiono najbardziej znany pomnik oleśnicki - Kolumnę Zwycięstwa, upamiętniający zwycięstwo Niemiec nad Francją. W 1863 roku miasto liczyło 6497 mieszkańców i 861 żołnierzy. Oddzielny okręg zamkowy miał 141 mieszkańców. Dla bardziej już nowoczesnego rozwoju miasta ważny był rok 1868 - powstaje wówczas dworzec kolejowy i rozebrane zostają trzy bramy miejskie. Miasto wychodzi ze średniowiecznych murów.

Oleśnica w latach 1885 -1945
Ostatni książę brunszwicko-oleśnicki Wilhelm nie zabiegał o zwiększenie roli księstwa oleśnickiego i przez 60 lat swojego panowania nie pojawił się nigdy w zamku oleśnickim. Pozostawił go w złym stanie. Zmarł w 1884 r. W 1885 r. poprzez spadek, wiele terenów w Oleśnicy (i poza nią) oraz cennych zabytków stało się własnością jego krewnego - króla Saksonii (m. in. wspaniałe zbiory biblioteki książęcej w liczbie 30 000 woluminów trafiły do Drezna). Mniejsza część z zamkiem Oleśnickim i Bierutowskim stała się tzw. lennem tronowym, które było przeznaczone dla kolejnych następców tronu z rodu Hohenzollernów. Wzrosła nieco medialna ranga Oleśnicy, jako miasta związanego z domem panującym w Niemczech i Prusach. Zamek oleśnicki stał się rezydencją każdego następcy tronu, a w latach 1926-1945 był prywatną własnością byłego następcy tronu Fryderyka Wilhelma.

Od 1883 r. i poprzez trzy kolejne, dwunastoletnie kadencje burmistrzem jest Richard Kallmann. Zastaje miasto szare - pozostawia - piękne z kolorowymi budowlami i zielonymi ogrodami. W latach 1886/87 r. powstaje nowy miejski szpital z pięknym ogrodem, dwie fabryki mebli, fabryka obuwia. W 1897/98 r. wybudowano budynek wodociągów oraz wieżę ciśnień, która miała być symbolem nowoczesnej Oleśnicy. Także w tym roku wybudowano budynek gazowni oraz rzeźnię miejską, która ze względów higienicznych miała zastąpić liczne małe rzeźnie na terenie miasta. Następnie powstają nowe budynki sądu, poczty, okazały kwartał mieszkaniowy wokół Parku Cesarskiego z pomnikiem cesarza Fryderyka III (związanego z Oleśnicą), nowe gimnazjum i w 1913 roku największy zakład oleśnicki - Warsztaty Naprawcze Kolei Rzeszy. W związku z przewidzianym zwiększeniem ilości mieszkańców - wybudowano (1913) jedną z najpiękniejszych szkół podstawowych na Śląsku.

Budynek sądu i poczty
Plac z pomnikiem cesarza Fryderyka III i nowe budowle
Budynek gimnazjum
Budynek szkoły podstawowej dla chłopców

W trakcie I wojny światowej Oleśnica staje się miejscem szkolenia rezerwistów i zapasowych lazaretów, rozmieszczonych w halach fabrycznych, szkołach i zamku oleśnickim.

Lazaret w hali Warsztatów Naprawczych Kolei Rzeszy
Nowa dzielnica mieszkaniowa

Po 1920 r. następuje rozwiązanie jednostek wojskowych i część koszar (stanowiących własność miasta) zostaje przebudowana na mieszkania. Po 1922 r. rozpoczął się zdecydowany rozwój budownictwa mieszkaniowego (komunalnego, spółdzielczego, kolejowego i prywatnego), co zaowocowało wybudowaniem ponad 1000 mieszkań do 1930 r. W latach 1922-27 powstaje kompleks wypoczynkowy (boiska, basen, stawy, park miejski).

Basen miejski
Staw z wypożyczalnią łódek

W latach 1925/26 - rozbudowano Oleśnickie Sale Miejskie i stworzono jedną z najnowocześniejszych scen na Dolnym Śląsku, której zazdrościli mieszkańcy Wrocławia.

W 1933 r. miasto liczyło 15 728 mieszkańców, z tego 12 044 ewangelików, 3 041 katolików i 144 Żydów. Po 1934 r. rozpoczęła się militaryzacja miasta - zaczyna ją budowa nowych koszar dla Pułku Kawalerii (tzw. Białe koszary). Były budynek koszar Batalionu Jegrów zostaje ponownie obsadzony przez wojsko. W 1937 r. rozpoczęto budowę lotniska wojskowego i zakładu naprawy samolotów.

W 1933 r. zaczęły się ataki na żydowskich mieszkańców miasta. M.in. wybijano szyby w sklepach, wyganiano z restauracji osoby posiadających semickie rysy twarzy. W marcu 1933 r. bojówki SA zajęły budynek sądu oleśnickiego, aby nie dopuścić do pracy adwokatów żydowskiego pochodzenia. Właściciele firm opuszczają miasto - największy sklep w Rynku J. Tockussa stał się własnością aryjczyka von Exnera. W marcu 1938 r. wszyscy Żydzi otrzymują polecenie pracy przymusowej. Podczas nocy kryształowej spalono Synagogę, prawdopodobnie dom grzebalny na cmentarzu i zniszczono 5 sklepów. W 1939 r. w Oleśnicy mieszkało już tylko 18 Żydów.

W trakcie II wojny światowej Oleśnica także staje się miejscem szkolenia rezerwistów i od 1943 r. również miejscem stacjonowania lazaretów. Największe lazarety rozmieszczone były w obecnym budynku Liceum nr 1 i Gimnazjum nr 1. Dzieci uczęszczające do tych szkół przeniesiono do innych.

Podczas zbliżania się Armii Czerwonej do granic Oleśnicy, niemieckie władze miasta nakazały ewakuację wszystkich mieszkańców, pod groźbą kary śmierci. W mieście pozostało kilka osób narodowości niemieckiej oraz obcokrajowcy - robotnicy przymusowi.

Podczas zajmowania Oleśnicy przez Armię Czerwoną doszło do walk, które spowodowały znaczne pożary całych pierzei i kwartałów miasta, miała na to wpływ gęsta zabudowa. Stopień zniszczeń wówczas powstałych można ocenić ze zdjęcia lotniczego wykonanego kilka dni po zajęciu miasta. Potem mają również przypadki podpaleń celowych lub przypadkowych, które powiększają rozmiary zniszczeń. Powodują je czerwonoarmiści, szabrownicy i poszukiwacze "skarbów". Oleśnica stała się ważną bazą logistyczną i lotniczą dla wojsk zdobywających Wrocław. Każde podpalenie dezorganizowało funkcje transportowe, medyczne, bytowe i zagrażało samolotom startującym lub lądującym na lotniskach oleśnickich. W okresie od stycznia 1945 r. do września 1946 r. - liczba zniszczonych lub spalonych budynków mieszkalnych wyniosła 987, tj. 53%, inne dane podają 45 %, a ogólną ilość zniszczeń przyjmuje się na 60, 70, 75 lub 80 % (zależnie od źródła i poglądów politycznych). Przejęcie miasta przez polskie władze administracyjne nastąpiło 7 lipca 1945 r.

Literatura:

Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność. Atut Wrocław 2006
www.olesnica.nienaltowski.net
 Widokówki pochodzą ze stron aukcyjnych Allegro i Ebay.

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
 Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI