Marek Nienałtowski
Zasadźcy, Wójtowie, Ława miejska, Rada miejska, Burmistrz w Oleśnicy

Poniższy tekst napisano głównie w oparciu o piśmiennictwo dotyczące innych miast. W Oleśnicy musiało być podobnie, ale w szczegółach mogły występować różnice.

Wykonawcą lokacji miasta był zasadźca. Byli nimi mieszczanie lub szlachta narodowości, najczęściej, niemieckiej (rzadziej walońskiej), mający doświadczenie w planowaniu, budowie i zarządzania miastem. Niekiedy byli to mieszkańcy miast śląskich wcześniej lokowanych. Zasadźcy oleśniccy Albert i Richolf byli najpewniej szlachcicami (rycerzami). Oni przyciągnęli do miasta Niemców - murarzy, stolarzy, kamieniarzy i innych rzemieślników wielu specjalności - było to m.in. podstawową przyczyną germanizacji miast bazujących na prawie niemieckim (magdeburskim, średzkim). Wszelkie dokumenty miejskie zaczęto początkowo wypełniać po łacinie, ale w mieście rozmawiano po niemiecku. Sprzyjała też germanizacji konieczność znajomości j. niemieckiego przy "załatwianiu" wszelkich spraw u wójta. W monografiach niektórych miast śląskich (np. Wołów) wręcz się twierdzi, że lokacja na prawie niemieckim stwarzała miasto niemieckie.

W prawie średzkim, na którym była oparta lokacja Oleśnicy (i ponad 130 innych miast) - były wyszczególnione wszelkie korzyści wójtowskie, wskazówki objaśniające rolę wójta, jego prawa i obowiązki oraz korzyści materialne. Poza nimi odnosił również wójt korzyści prestiżowe - pełnił swój urząd z ramienia księcia. Wójt był reprezentantem mieszczan wobec księcia i jednocześnie jego urzędnikiem. Jako urzędnik pobierał podatki na rzecz księcia i z jego ramienia sprawował władzę administracyjną i sądowniczą. Jako reprezentant mieszczan występował w ich imieniu przed księciem i kierował gminą miejską.

W 1310 r. wymieniony jest wójt Stefan, a w 1324 r. - Mikołaj (potem wzmiankowany w 1338 i 1352 r.). Wójt Hanka wzmiankowany jest w latach 1338-1365), a Henczka w 1398 r. Wójtostwo było dziedziczne (przechodziło na dzieci) i podzielne, czyli mógł je wójt sprzedać lub zamienić z innymi osobami.

Od chwili lokacji miasto otrzymywało własne prawa, a wójt zyskiwał uprawnienia do wydawania dokumentów. Powstała kancelaria wójtowska, która musiała sprawić sobie pieczęć z godłem. Pieczęć uwierzytelniała wytworzone dokumenty. Godło na tarczy stawało się herbem miasta. Zachował się dokument oleśnicki z pieczęcią (z byłego muzeum w Oleśnicy). Dotyczy on spłacenia corocznej opłaty przez właściciela młyna ze wsi Spalice na rzecz klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. Na rysunku z lewej pokazano odrys pieczęci z dokumentu wykonanego 28 kwietnia 1310 przez wójta Oleśnicy Stefana. - Na niej napisano: *S(igillum)* CIVITIS* DE * OLSN(icz), czyli pieczęć miasta Oleśnica. Miała ona średnicę 61 mm (M. Starzewska). O znaczeniu miasta świadczy wielkość pieczęci (nie mogła być jednak większa od pieczęci książęcej) i kolor wosku (czerwony był zastrzeżony dla władzy królewskiej i książęcej).

Wójt został wyposażony we władzę sądowniczą (w sprawach cywilnych i karnych) nad mieszkańcami Oleśnicy. Działo się to już na etapie lokacji miasta. Z czasem wójt sprawował jurysdykcję także nad wszystkimi przybyszami mieszkającymi w obrębie wałów, murów miejskich, a potem także poza miastem. Sądownictwo nad ludnością wykonywał wójt z pomocą ławników (ławy miejskiej). W 1349 liczyła ona 8 osób, 7 w 1352 r.). Ławnicy byli pomocnikami wójta w sprawowaniu jurysdykcji (oni oskarżali, wójt wydawał wyrok). Prawdopodobnie początkowo ławników wybierał on sam lub książe. Ława była pierwszym kolegialnym urzędem w mieście średniowiecznym. Poprzez nią, mieszczanie mogli mieć jakiś wpływ na życie w mieście, chociaż w początkowym okresie jej istnienia wpływ ten był w dużej mierze ograniczony przez wójta.

Jurysdykcję sprawował wójt zarówno na sądach zwyczajnych, odbywających się raz w tygodniu, jak i na sądach nadzwyczajnych, które były zwoływane w razie konieczności. Wójt wykonywał sądownictwo niższe. Może z biegiem czasu wójt Oleśnicy mógł uzyskać (wzorem innych miast) prawo wykonywania sądownictwa wyższego niegardłowego (oszustwa handlowe, rozboje, lżejsze uszkodzenia ciała mieczem lub nożem). Sądownictwo gardłowe należało do księcia.

Wkrótce zaczęły powstawać miejskie okręgi sądownicze, tak zwane weichbildy (okręgi miejskie) tj. terytoria prawa miejskiego, obowiązującego niezależnie od przynależności stanowej wszystkich mieszkańców. Weichbildy zniknęły wraz z powstaniem powiatów w 1741 r.

Wyposażony w tak szerokie uprawnienia miał wójt także i obowiązki: czuwał przede wszystkim nad bezpieczeństwem interesów księcia w mieście. Był odpowiedzialny za sprowadzenie osadników do miasta, wydzielenie im gruntu pod zabudowę, jak i za ściąganie wszelkich czynszów. Także o utrzymanie gotowości obronnej miasta, w czym wspierać go musieli wszyscy mieszkańcy. Ponadto musiał się stawiać do służby wojskowej konno. Nakaz ten obowiązywał go zarówno podczas wojny w kraju, jak i za granicą. Jednak w wielu wypadkach wójtowie byli zwalniani od służby wojskowej (np. w czasie wolnizny) lub poprzez wniesienie opłaty pieniężnej. Za wszelkie wykroczenia wójt mógł być też sądzony przed sądem ławniczym, jak i przed sądem złożonym z 7 sołtysów i wójtów pod przewodnictwem księcia, względnie jego pełnomocnika.

Jak z tego wynika, urząd wójtowski był wyposażony w szerokie uprawnienia i z biegiem czasu osobą coraz mniej wygodną dla mieszczan jak i księcia. Wójt stał się najbogatszym obywatelem w mieście. Można porównać jego dochody z wójtem Bierutowa o nazwisku Hanko, który miał dochody z łaźni, 26 jatek, 20 kramów z chlebem i 18 kramów szewskich (Z. Fedyk).

Chociaż prawo średzkie nie przewidywało istnienia Rady Miejskiej - pojawiła się ona w Oleśnicy jako może nieformalne ciało. Najczęściej Rada powstawała w wyniku nacisku mieszczan, wymuszania i faktów dokonanych. Może w Oleśnicy odbyło się to przed 1321 rokiem, gdyż wtedy wymieniani są członkowie rady miejskiej. W 1332 r. rada liczyła 6 osób, w 1360 wymieniono 5 osób. Sześć w 1393 r. i ośmiu w 1402 r.

Ze swojego grona rada wybierała burmistrza - pierwszym wzmiankowanym w 1321 jest Hanusz Klinchard. W 1340 r. Henryk Stolp, a w 1360 r. burmistrzem był Mikołaj Margilin.

Wczesne kompetencje Rady ograniczały się do pilnowania porządku w mieście, do kontroli miar i wag, do ustalania cen miodu, piwa i artykułów spożywczych. Czyli Rada zajmowała się sprawami związanymi z zarządem miasta, handlem i rzemiosłem. Reprezentowała w stosunku do księcia i wójta dziedzicznego interesy całej społeczności miejskiej (w rzeczywistości - głównie patrycjuszy). Zadaniem burmistrza było m.in. zwoływanie rajców na posiedzenia a głównie wdrażanie poleceń rady. Tak więc, w mieście występuje burmistrz (wójt miejski) obok wójta dziedzicznego.

Z czasem sprawy zarządzania miastem zawłaszcza Rada, zostawiając ławnikom tylko część władzy sądowniczej. Z reguły w radzie zasiadali bogaci mieszczanie - patrycjat. Rada była wybierana co roku - najczęściej w jakiś dzień świąteczny (w Namysłowie w święto Trzech Króli, w Świdnicy w dniu św. Michała, w Raciborzu w dniu św. Trójcy, w innych miastach w środę popielcową). Rada zbierała się co tydzień (w Sycowie w piątek). Brał w nich udział także pisarz miejski.

W zarządzaniu miastem uczestniczyli także starsi (seniorzy) cechów rzemieślniczych i kupców - w 1393 r. było ich 7.

Z czasem wójt dziedziczny staje się dla Rady (miasta) niewygodny. Czas jego supremacji zaczyna zanikać i w 1407 r. rada wykupuje od księcia urząd wójtowski. To był jednocześnie ostatni moment ewentualnego istnienia jeszcze prawa średzkiego. Nie znamy sumy wykupu - ale mogła to być suma 150-200 grzywien, czyli ok. 30-40 kg srebra (Rada Brzegu zapłaciła 250 grzywien). Wójt mógł uzyskać w zamian jakiś urząd miejski - zależny od władzy Rady. Od tego czasu miasto jest rządzone wyłącznie przez Radę miejską i burmistrza. Rada wydaje wyroki we własnym imieniu i ściąga kary sądowe do kasy miejskiej. Uzyskuje też możliwość inicjatywy w uchwalaniu praw (wilkierze).

Burmistrz był wybierany z reguły corocznie, ale np. w Brzegu godność burmistrza sprawowali kolejno wszyscy rajcy, zmieniając się co 6 - 7 tygodni. Podobno burmistrz i rajcy pełnili swe funkcje za darmo. Z kasy miejskiej płacono natomiast pensje instygatorowi pilnującemu spraw policyjnych oraz pisarzowi miejskiemu. O znaczeniu Rady świadczy fakt, że za jej słowne krytykowanie można było narazić się na wysoką grzywnę, a nawet karę śmierci.

Literatura:
Oleśnica Monografia miasta i okolic. Pod red. Michalkiewicza. Ossolineum 1981 r.
Drabina J. Miasta śląskie w średniowieczu. wyd. Śląsk. Katowice.1987 r.
Historia Śląska. Red. K. Maleczyński. Wyd. Ossolineum. 1960
Sadowski. T. Wrocław. Droga do sławy. Wyd. Skryba.1998 r.
Jóźwiak (Helińska) M. Oleśnica w średniowieczu. Praca magisterska. Wrocław 1997
Rokaszewicz M. Lokacja na prawie niemieckim. http://www.glogow.pl/twierdza/tzg/
Głogów-750 lecie nadania praw miejskich. Towarzystwo Ziemi Głogowskiej. Głogów 2003
Bok A. Miejskie powietrze czyni wolnym. Samorządność miejska w Głogowie w okresie średniowiecza. Materiały z konferencji "750-lecie nadania praw miejskich" Głogów 2003
Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność. Atut Wrocław 2006
Przykładowe akta lokacyjne miast krzyżackich http://www.warownia.pl/D-Bibl/Spisbib.htm
Akt lokacyjny polskiego miasta - Ulanowa - http://www.ulanow.pl/pl/7133/0/Akt_Erekcyjny.html

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI