Zanim powstało miasto

Marek Nienałtowski
Zanim powstało miasto

Nieco prehistorii
Pierwsze stwierdzone badaniami archeologicznymi osady zaczęły powstawać na ziemi oleśnickiej dość wcześnie, bo już w młodszej epoce kamienia, tzw. neolicie. Ślady osadnictwa z tego okresu, a zwłaszcza z ok, lat 2200-2000 p.n.e., znajdowano m.in. w Kielczowie, Poniatowicach i Zawidowicach. Ciągłość rozwoju osadnictwa potwierdzają też znaleziska (m.in. cmentarzyska) z epoki brązu odnajdowane m.in. w Bystrem, Dobrej, Dobroszycach, Grabownie Wielkim, Kiełczowie, Kruszowicach, Smolnej, Smardzowie, Wabienicach, a także na terenie dzisiejszego miasta Oleśnica. Osady te budowała ludność prasłowiańska tzw. kultury łużyckiej.

Rozwojowi osadnictwa sprzyjało korzystne położenie geograficzne, a zwłaszcza przebiegające tędy ważne szlaki handlowe - przede wszystkim odnoga tzw. szlaku bursztynowego, wiodąca z Imperium Rzymskiego, poprzez Pragę, przełęcz kłodzką, Wrocław, Oleśnicę, Kalisz do wybrzeży Bałtyku. Ślady tego szlaku to - znaleziony w Bogusławicach duży paciorek bursztynowy, w Kiełczówce - denar Lucjusza Werusa z lat sześćdziesiątych II w. po Chystusie, w Rzędowie - srebrna moneta z wizerunkiem cesarza Wespazjana (zmarł w 169 r.) oraz złota cesarza Nerwy (zmarł w 98 r.), w Smardzowie - brązowa moneta cesarza Antoniusza Piusa (zmarł w 161 r.), a w Kamieniu - moneta cesarza Aureliusza Probusa (zmarł w 282 r.).

Więcej informacji o przedmiotach wymiany handlowej dostarczają odkryte groby, szczególnie w Dobrej oraz w Zakrzowie. Znaleziona tam złota, żelazna, brązowa, szklana i bursztynowa - biżuteria oraz naczynia i przybory toaletowe nie pozostawiają wątpliwości, co do swego pochodzenia.

Jedno z znalezisk w Zakrzowie. Wg. Oelser Heimatkreisblatt 2/2002 s.15

Szlak ten przestał być drożny już w IV w. p.n.e. Ale powstają ciągle nowe.W średniowieczu powstaje szlak, którego odcinek z Wrocławia do Kalisza lub Krakowa rozwidlał się w okolicy Oleśnicy, leżącej w odległości ok. 30 km od Wrocławia. Jest to optymalna odległość na powstanie miejsca odpoczynku i popasu. Tym bardziej, że jest to teren nizinny, równy, zaopatrzony w wodę. Tak więc kupcy, podróżnicy zatrzymywali się na odpoczynek i popas właśnie w rejonie dzisiejszej Oleśnicy. Dla ochrony szlaków prawdopodobnie powstaje gród obronny. Obok niego rozpoczyna się wymiana towarów, powstają zalążki targów. Osiedla się ludność czerpiąca z tego zyski - zaczyna powstawać osada i może cotygodniowy targ. Sprzyja temu płynąca nieopodal rzeka, przy brodzie której można założyć komorę celną i pobierać cło przewozowe. Przy targu najpewniej powstała karczma, warsztaty drobnych napraw i osiedlają się rolnicy dostarczający pożywienie. Zwiększone skupisko ludzi i domostw przyciąga uwagę władców tego terenu i duchowieństwa. Wszak trzeba ściągać opłaty targowe, podatki i krzewić wiarę. Są to przyczyny pojawienia się urzędników książęcych, duchownych a także zakonników. W podgrodziu, z elementami obronnymi zamieszkuje ludność zajmująca się handlem, usługami, rzemiosłem (kowale, garncarze, szewcy, cieśle itp.) i rolnictwem. Dzieje się to w X - XII w. Ostatnie odkrycia archeolgiczne w rynku świadczą, że Oleśnica jeszcze przed lokacją była dużą osadą.

Oleśnica wkracza do historii
Do historii (poprzez dokumenty pisane) wkracza problematycznie Oleśnica po raz pierwszy w 1189 r. Przyjęto błędnie, że biskup wrocławski - Żyrosław, w asyście kanoników wystawia wówczas tutaj akt darowizny na rzecz zakonu joanitów, w którym po raz pierwszy występuje nazwa miejscowości "Olesniz". Jednak później tę informację skorygowano i przyjęto, że dotyczy ona Oleśnicy Małej (jest ona przytoczona także na stronie internetowej tej miejscowości).
29 . 04. 1993 r. opinię taką wydaje wrocławski historyk prof. dr hab. Krystyn Matwijowski.

Dokument ten jest uznawany za falsyfikat (najpewniej powstał później 1232-1247 r.), ale świadczy o istnieniu osady targowej. Potwierdzeniem tego jest użycie nazwy wsi targowej w Żywocie św. Jadwigi, czyli osada istniała przed 1243 r. Jej istnienie opierało się na prawie książęcym, a więc przepisach i zwyczajach, które w podobnego typu ośrodkach pramiejskich poprzedzały przyjęcie prawa niemieckiego. W skład prawa książęcego wchodził m. in. "mir targowy" czyli utrzymywanie porządku podczas targów, a także funkcjonowanie w osadzie pełnomocnika księcia, który nie tylko w jego imieniu zarządzał nią, ale także wykonywał funkcje sądownicze i zapewniał bezpieczeństwo ludności zamieszkującej osadę. Opłaty targowe zasilały kasę księcia, dlatego był on zainteresowany w zwiększaniu ich znaczenia i częstości. Targi obliczone były nie tylko na użytek miejscowej ludności, ale i dla ściągających również z dalszych stron kupców. Targi oleśnickie nabierają znaczenia. Odbywały się one podobno w dzień patrona kościoła - św. Jana Apostoła (późniejsze informacje historyczne wskazują na inne dni odbywania targów?) i trwały zazwyczaj od 3 dni do ok. tygodnia, a nawet do miesiąca. Skutkuje to osiedlaniem kupców i rzemieślników. Powiększanie osady powoduje przyciąganie tzw. gości, przede wszystkim niemieckich. Oleśnica zaczyna przybierać na znaczeniu i dystansuje inne podobne osady. Wpływa na to także bliskość Wrocławia.

Dawne przepisy prawne (lokacja na prawie polskim) nie wystarczały już dla regulowania życia ludności składającej się zarówno z dawniej tu osiadłych, jak i coraz liczniejszych nowo przybyłych. W 1228 r. Henryk Brodaty pozwala więc opatowi augustianów chórowych z Wrocławia nadać ,,gościom", to znaczy przybyszom nowe prawo niemieckie (niechętnie je nadawali już tam mieszkającym). Czyli augustianie posiadali w Oleśnicy jakieś posiadłości (były to najpewniej młyny i zarybione stawy) do których ściągali nowych mieszkańców. Przybysze ci ściągnięci znacznymi przywilejami - osiedlali się i rozpoczynali karczować teren pod swoje siedliska i je budować. Książę zwalnia ich w tym piśmie od opłat (cła) za wwóz drzewa pochodzącego z karczowania.

Prawdopodobnie te posiadłości augustianów znajdowały się w północnej części późniejszego miasta, tam gdzie w XIV w. zakonnicy będą mieli szpital. Istnienie tej wsi potwierdzają też dokumenty z 1255 r. (dyplom papieża Innocentego II dla augustianów) i z 1256 r. (dokument księcia Henryka III - księcia wrocławskiego). Wskazywałby na to także i plan miasta (dalej pokazany) - widać na nim, że północna część została prawdopodobnie później włączona w obręb obwarowań miejskich. Czyli początkowo wieś ta nie stanowiła własności księcia, ale właśnie zakonu augustianów. Takie wyodrębnione gminy w obrębie jednego miasta spotyka się nieraz w średniowieczu.

Za niepodważalną datę pierwszego wzmiankowania Oleśnicy można przyjąć rok 1230. Wówczas to Henryk Brodaty w dokumencie wystawionym w Oleśnicy wspomina jako proboszcza kościoła świętego Jana Ewangelisty w Oleśnicy mistrza Tomasza, kanonika wrocławskiego, kanclerza księcia Henryka Brodatego. To oznacza, że wówczas istniała miejscowość Oleśnica, parafia i kościół św. Jana, który musiał przynosić niemałe dochody i zajmować eksponowane miejsce w diecezji wrocławskiej i księstwie. Tenże Tomasz był najprawdopodobniej późniejszym biskupem wrocławskim Tomaszem I (objął godność w 1232, zmarł w 1268 r.), co mogłoby wskazywać na znaczenie i istnienie silnych związków Oleśnicy z kurią biskupią [4]. O pochodzeniu biskupa Tomasza pisano Polonus Nobilis (polski szlachcic). W jego herbie biskupim był polski herb Jelita pokazany obok. W tym dokumencie wspomina Henryk Brodaty również o kasztelanie, który mógł sądzić sprawy "gardłowe". Czy był to kasztelan wrocławski czy już oleśnicki? Treść dokumentu wg. W. Mrozowicza:

O dworze, a może już grodzie książęcym, istnieje wzmianka w dokumencie z 1238 (9?) r.; w tym czasie zatrzymał się tu bowiem ze swoim dworem Henryk II Pobożny. O istnieniu grodu książęcego świadczą dawne nazwy wsi służebnych, a więc takich, które miały obowiązek wypełniania specjalnych powinności dla księcia, a od których otrzymywały nazwę. W okolicy Oleśnicy spotyka się w XII w. np. Rataje, Cieśle, Miodary, Sokolniki (dostarczanie mięsa), Smardzów (smolarze) i inne.

W tym okresie, a może i wcześniej powstaje jakoby kasztelania, bo już w 29.04.1247 roku w podpisie jednego z dokumentów wystawionego przez Bolesława II Rogatkę znajduje się i podpis kasztelana oleśnickiego Ceszęty - "Cesenta castellano de Olesnic"[9]. Zdaniem W. Mrozowicza kasztelan mógł wówczas występować tylko jako burgrabia - zarządca grodu książęcego (zamku).

Tak więc - w połowie XIII wieku istnieje już w Oleśnicy gród - rezydencja kasztelana, lub raczej burgrabii i osada książęca przy grodzie. Opodal grodu - kościół parafialny i plac targowy, przy którym stały gospody dla przejeżdżających i warsztaty rzemieślnicze. Wiadomo też, że w Oleśnicy mieściła się komora celna, a więc książę tu pobierał cło od przejeżdżających kupców [W. Mrozowicz., P. Wiszewski s. 23 wyjaśniają zawiłości właścicielskie komory]. Nieco bardziej na północ znajdowała się wieś augustianów chórowych z Wrocławia (zwanych także kanonikami regularnymi), prawdopodobnie ze zbudowanymi młynami, stawami rybnymi (pozostałości stawów zachowały się do dzisiaj), a może i szpitalem, który w tych czasach służył nie tylko chorym, ale i przejezdnym.

Oleśnica nie była jednak wtedy jeszcze miastem w pełnym tego słowa znaczeniu; zabudowa mieszkalna nie była uporządkowana, a przede wszystkim miejscowość nie była jeszcze obronna. W 1253 r., w czasie jednego z licznych zatargów pomiędzy braćmi, Konrad głogowski wraz z książętami wielkopolskimi najechał północną część księstwa wrocławskiego, a w 1254 r. Przemysł I złupił nieobronną Oleśnicę. Wówczas już jednak ten zespół osadniczy po raz pierwszy został nazwany w Roczniku kapituły poznańskiej miastem (civitas Olesznica seu Olesznicia). Może Oleśnica była lokowana początkowo jako wieś targowa, a potem miasto na prawie polskim, co sugeruje dokument z 1254 r. dopiero później miasto na prawie niemieckim (jak nieodległa Trzebnica)?

Za ostatnim przypuszczeniem może także przemawiać sformułowanie w tekście dokumentu lokacji "... civitatem nostram Olesnitz (...) jure Theutonico locandam damus...", a zatem "nasze miasto Olesnicz (...) dajemy do ulokowania na prawie niemieckim". Sformułowanie to wskazuje, że lokacja w 1255 r. nie oznaczała założenia miasta, ale zorganizowanie istniejącej już zabudowy i miejskiej zbiorowosci oleśniczan według nowych zasad prawa niemieckiego.

W 1255 r. kupcy oleśniccy uzyskują przywilej książęcy spokojnego, bezcłowego (być może) podróżowania po Śląsku. Wspomina się o istnieniu ławki z suknem i przywileju targu na sól.

Literatura:
1. Starzewska Maria. Oleśnica. Ossolineum. Wrocław. 1963
2. Przyłęcki M. Zanim powstało miasto. Panorama Oleśnicka. nr 26 z 1994.
3. Przyłęcki M. Powstaje miasto. Panorama Oleśnicka. nr 28 z 1994.
4. Drabina J. Miasta śląskie w średniowieczu. Wyd. Śląsk. Katowice. 1987.
5. Historia Sląska . Red. K. Maleczyński. Wyd. Ossolineum. Wrocław 1960
6. Bogdanowski J. Architektura obronna w krajobrazie Polski. PWN W-wa. 1996
7. Pyzik. J. A. Kiedy powstało miasto. Panorama Oleśnicka 9/1995
8. Bülow von Ursula Maria. Der Schlesische Kreis Oels. Würzburg 1994.
9. Ożga W. Wokół lokacji Bierutowa. Kwartalnik Powiatu Olesnickiego.nr 1/2005 str.40-45
10. Mrozowicz W., Wiszewski P. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność. Atut Wrocław 2006
11. Rosik S. referat " Wokół lokacji Olesnicy". http://files.olesnica.pl/protokol_27_2005.pdf


Tak mógł wyglądać gród i podgrodzie oraz "umocnienia". Rysunki z książki: Architektura obronna Janusza Bogdanowskiego


Karczowanie lasu i orka	Obróbka drewna i wytwarzanie cegieł