Nagrobny pomnik tumbowy
Jana Podiebrada i Krystyny z Szydłowieckich

Wstęp
Pomniki nagrobne w postaci nagrobków tumbowych, skrótowo zwanych tumbami - najczęściej fundowali królowie, książęta i biskupi (na Dolnym Śląsku spotyka się tumby szlacheckie). Były one jedno, lub dwupostaciowe - najczęściej małżeńskie, wykonane z kamienia. Tumbę umieszczano najczęściej w prezbiterium kościoła - na środku. Zapewniało to dobre warunki ekspozycji i świadczyło o znaczeniu.

Na ścianach tumby znajdowały się inskrypcje - zawierające informacje o osobach, których rzeźbione figury umieszczono na pokrywie (tytulatura, małżonek, data urodzenia i zgonu itp.), niekiedy wersety z pisma świętego lub dystychy (strofy poetyckie). Oprócz herbu własnego i ewentualnie żony - na tumbie umieszczano kilka, kilkanaście herbów tworzących program heraldyczny - przesłanie do potomnych. Miał on najczęściej przedstawić ważność zmarłego, poprzez okazanie zdobyczy terytorialnych (herby ziem), skoligacenie z wielkimi rodami (program majestatyczny), wymienienie znamienitych przodków (program genealogiczny) i wiernych sług. Niekiedy przedstawiano program polityczny, a nawet poprzez herby wskazywano na pretensje do posiadłości, ziem, księstw (przesłanie do potomków i władców). Nie są znane autorowi zasady rozmieszczania herbów na nagrobkach tumbowych (podobne do rozmieszczenia herbów na trumnach). Przykłady wskazują na dowolność doboru i rozmieszczania herbów nawet w programach genealogicznych. Przykładem tego jest program genealogiczny zastosowany na rozpatrywanym nagrobku tumbowym. Wybrano dalekich przodków mających większe znaczenie (rody książęce), pominięto bliższych mniej znaczących. Jednak najważniejszych przedstawicieli przodków nieprzypadkowo umieszczono w nogach tumby - od tej strony wszak ją się ogląda.

Z książętami oleśnickimi wiążą się dwa nagrobki tumbowe - Jana Podiebrada i jego żony Krystyny Szydłowieckiej, usytuowany w Oleśnicy oraz Karola I Podiebrada i jego żony Anny żagańskiej, usytuowany w Ząbkowicach.

Opis nagrobka
Wspaniały podwójny nagrobek został wykonany w białym piaskowcu przez J. Oslewa w 1557 r. zaraz po śmierci księżnej Krystyny, na zlecenie księcia Jana - dla siebie i żony Krystyny (zdjęcie poniżej). Należy do cenniejszych zabytków rzeźby renesansowej na Śląsku. Do ok. 1885 r. stał on przed ołtarzem głównym w prezbiterium Kościoła Zamkowego, następnie został rozebrany i przeniesiony do kaplicy wirtemberskiej i pozostaje tam do dziś. Na dużej, prostokątnej tumbie o występujących narożnikach leżą postacie księcia i jego żony, trochę większe od naturalnej wielkości; u ich stóp powinien być lew i lwica.

Nagrobek tumbowy Jana Podiebrada i Krystyny Szydłowieckiej

Widok tumby z czterech stron

Przód tumby	Tył tumby
Lewa strona	Prawa strona. Fot. Wiesław Piechówka

Postacie oleśnickiej książęcej pary nie leżą swobodnie, ale opierają się sztucznie jedynie na głowie i piętach. Książę opiera nogi na lwicy (powinien na lwie), jego żona, jako niższa, nie dosięga do swojego lwa (powinna na lwicy - lew i lwica zostały w latach 1909-1920 r. błędnie ustawione w stosunku do zaprojektowanego położenia). Zarówno zbroja księcia, jak i szaty księżnej wykonane są z drobiazgową precyzją i wielką umiejętnością, co świadczy o artyzmie rzeźbiarza i obecnej klasie zabytku. Ciekawe pod względem artystycznym są płaskorzeźby wypełniające pola narożnych pilastrów.

Pilastry 
Płaskorzeźby wypełniające pola narożnych pilastrów są oparte na motywach przejętych ze wzorników Andrea Zoana oraz Heinricha Aldegrevera (ok. 1501-1555-61) (przykład z 1524 r. w J. Kębłowskiego [5]) i przedstawiają m.in. wazony, koźle trupie czaszki, pary półpostaci trzymających się za ręce, putta wśród roślinności itp. Wg M. Starzewskiej przedstawiają wysoki poziom artystyczny.

Przód tumby		Tył tumby
Lewa strona		Prawa strona

Według napisu wykutego na pilastrze znajdującym sie przy głowie księżnej, nagrobek ten wykonał Johann Oslew pochodzący z Wuerzburga: HEC DUO MONUMENTA DUCUM ELABORAYIT IOANNES OSLEW WIRCZBURGENSIS (Te dwa pomniki książąt wykonał Jan Oslew z Wuerzburga). Drugi pomnik, o którym wspomina się w inskrypcji to, jak się sądzi, pomnik księcia Jerzego - brata Jana. Czy może dwa pomniki to - księcia i księżnej?). Na tumbie także wykuto (po wykonaniu nagrobka) napis FRANCO ARC LARIV oraz datę 15N57.

Wiadomo z zachowanej korespondencji Jana Podiebrada, że Oslew był nadwornym stolarzem, bardzo przez księcia cenionym. Na ścianie kościoła zamkowego znajduje się płyta grobowa Oslewa, ufundowana przez jego syna, informująca, że Oslew zmarł w Oleśnicy w 1575 r. w wieku 49 lat. Miał więc 29 lat, gdy wykonał nagrobek księcia i jego żony. Oslew łączył zawód stolarza i kamieniarza, i obie te funkcje są potwierdzone źródłowo. Niestety, sygnowany jest jedynie nagrobek książęcej pary. Przypisać mu jednak można także wykonanie intarsji w tzw."Pałacu Wdów".

Napisy inskrypcyjne
Wokół na tumbie znajdują się napisy objaśniające - dotyczące księcia, jego żony oraz dystych (strofa poetycka).

Informacja o księciu Janie Podiebradzie (po stronie księcia, na wysokości głowy):

ILLUSTRISSIMUS PRINCEPS AC DOMINUS, D. JOANNES DUX MUNSTERBERGEN, IN SLESIA OLSNEN. COMES GLACEN. ETC. EX SERENISS. BOHEMIAE REGIS GEORGII STIRPE ET VETERI FAMILIA DOMINORUM DE CONDSTATDT ET PODIEBRAD ORIEND. FIL. CARO. DU. MUNST. HIC. JACET: OBIIT AN DO. MDLXV. MEN. FEB. DIE 28 AET. AN. 56 [4].

Napis na płycie różni się od przedstawianego w literaturze:

Tłumaczenie na niemiecki (polskie tłumaczenia będą dostępne, kiedy dobra dusza przetłumaczy).

Informacja o księżnej Krystynie Szydłowieckiej (po stronie księżnej):

SUB HOC MONUMENTO SEPULTA IACET ILLUSTRISS. OMNIQUE LAUDE DIGNISS, PRINCEPS AC DOMINA D. CHRISTINA FILIA ILLUSTRIS ET INCOMPARABILIS HEROIS DOMINI CHRISTOPHORI SCHIDLOWICZ CASTELLANI CRACOVIEN. ETC. CONJUNX ILLUSTRISS, PRINCIPIS AC D. D. JOANNIS DUCIS MUNSTERBERGEN. IN SLESIA OLSNENSIS COMITIS GLACEN. ETC. QUAE SINGULARI PIETAE AC VITAE SANCTIMONIA ET INTEGRITATE PRAEDITA OMNIBUSQUE VIRTUTIBUS`ORNATISS, EXISTENS, RELICTO UNICO FILIO CAROLO CHRISTOFFORO, OBIIT AN. D. MDLVI. AET. SUAE. AN. XXXVII. DIE XVII IUNII [4].

Tłumaczenie na niemiecki
Na tumbie umieszczono inną datę śmierci - 17 czerwca 1556 r. niż oficjalnie przyjmowana - 16 czerwca 1555 r. Tłumaczy się to nieopatrznym wybiciem przez rzeźbiarza dodatkowo po jednej kresce w dniu (XVII) i roku (MDLVI) śmierci. Zazwyczaj data na nagrobku była miarodajna. Większość historyków opowiada się za datą 16 czerwca 1555 r.

Dystych (po stronie księcia, na wysokości nóg):

HIC QUIEUNQUE VIDES INSCULPTA INSIGNIA SAXO,
FORTE ROGAS, CUIUS SINT EA SIGNA DUCIS.
HAEC GENERIS REGALE OSTENDUNT STEMMA PATERNI,
PRINCIPIS HOC SAXUM CUIUS HIC OSSA TEGIT,
MATERNUMQUE GENUS DEMONSTRAT, CLARA ET AVORUM
STEMMATA, JOHANNIS QUE SIT ORIGO DUCIS [4].

Napis na płycie różni się od przedstawianego w literaturze:

Tłumaczenie na niemiecki. W publikacjach oleśnickich pisano o tym napisie, jako zawierającym psalmy lub wersety z pisma świętego.

Polskie tłumaczenie: Agata Ługa

Znaki, które tu widzisz, przechodniu, w kamieniu rzeźbione,
Zapytasz może jakiego pana własności są.
One ojcowej rodziny herb ukazują królewski władcy,
którego kości skrywa nagrobek ten,
A także matki rodowód i przodków herby przesławne Rodu,
Z którego książę Jan wywodził się.

Wszystkie narożniki zdobi z obu stron bogata płaskorzeźbiona dekoracja wypełniająca pola pilastrów (fachowy opis dała M. Starzewska [2]).

Tarcze herbowe
Liczne herby na tarczach wokół nagrobka, odzwierciedlają program genealogiczny Jana Podiebrada (tylko jeden herb należy do jego małżonki). Z tego punktu widzenia można je podzielić na 3 grupy [1]:

• herby przodków ze strony ojca;
• herby przodków ze strony matki - Anny żagańskiej;
• herby przodków ze strony Babki - Urszuli brandenburskiej

Z pośród licznych przodków Jan Podiebrad wybrał jedynie 16 i ich herby (herby księstw) kazał umieścić na tumbie. Dodatkowo "w głowach" tumby umieścił herb żony. Nazwy herbów zostały wykute w kamieniu tumby. Wyszczególnienie przodków, których ujęto w programie heraldycznym znajduje się na rysunku (H. Lusch) z oznaczeniem "*"

Herby umieszczone po stronie stóp - Sagen (Żagań), Monst[emberg] (ziębicko-oleśnicki), Brand[enbug]. One odzwierciedlają główny genealogiczny podział herbów. Poniższe fragmenty pochodzą ze zdjęć autorstwa Wiesława Piechówki.

Księstwo żagańskie Anna żagańska - żona Karola I, matka Jana	Księstwo ziębicko-oleśnickie Linia Podiebradów	Brandenburgia Babka Jana - Urszula brandenburska

Postać ówczesnego herbu Brandenburgii wymaga dopracowania - nie jest jeszcze mi znany kolor tarczy ani godła z pola trzeciego.

Herby umieszczone po stronie głów pary książęcej
Po stronie głów pary książęcej znajduje się pełny (z hełrmem, klejnotem, labrami i trzymaczami) - herb Szydłowieckich. W literaturze dotyczącej Oleśnicy błędnie nazwano go "Koldicz" (Nazwa ta dotyczy herbu umieszczonego w dolnym rzędzie). Przedstawia on najprostszy program genealogiczny (stosowany też na sarkofagach) - herb ojca, matki, babki ojczystej i babki macierzystej.

Genealogiczny herb Szydłowieckich umieszczony na środku górnego rzędu

Genealogiczny herb Krystyny Szydłowieckiej (jest to zasadniczo herb genealogiczny jej ojca [7]) 1. Odrowąż - herb ojca, 2. Łabędź - herb matki 3. Jastrzębiec - herb babki ojczystej, 4. Sulima - herb babki macierzystej[5]

Poniżej herbu Szydłowieckich umieszczono rząd herbów o nazwach Sicilien, Koldicz, Zastalowicz. Na powyższym zdjęciu herby o nazwie Koldicz i Zastalowicz posiadają nieznane w Polsce elementy, które nazwano tutaj łukowatymi skosami. Podobne łukowate skosy posiadał herb Kłodzka. Współcześnie te elementy występują już jako zwykłe skosy.

Herb Sicilien - Sycylia Linia Urszuli brandeburskiej - Izabela sycylijska	Koldic [Colditz] Linia Anny żagańskiej - Anna z Koldic.	Zastalowicz - Castalowicz Linia Anny żagańskiej - Salomea z Castalovic

Herby umieszczone po stronie księcia - Sternbergk, Baden, Wartenbergk, Lutringen, Wildhardiz. Umieszczone są tutaj m.in. herby babki, prababki i prapraprababki Jana Podiebrada

Sternber(g)k Prababka Jana - Kunegunda ze Sternberka - żona Jerzego Podiebrada - króla Czech	Margrabstwo Baden Linia Urszuli brandeburskiej - Małgorzata badeńska	Vartembergk (wg herbarza Gerlego) Praprababka Anna z Vartenberka	Księstwo Lutringen - Lotaryngia Linia Urszuli brandeburskiej - Katarzyna lotaryńska	Wildhardiz - Vilhartice Anna z Vilhartic prapraprababka Jana

Herby umieszczone po stronie księżnej - Munst[enberg] (Ziębice), Drope, Doring[en], Sachs[en], Oppeln

Księstwo ziębickie Linia Wilhelma opawskiego - Katarzyna ziębicka	Księstwo Opawskie (Drope, Troppau) Linia Anny żagańskiej - Katarzyna opawska	Księstwo Doringen - Turyngia Linia Jana II żagańskiego - Anna z Turyngii	Księstwo Sachssen - Saksonia Linia Jana II żagańskiego - Scholastyka saska	Księstwo opolskie Linia Wilhelma opawskiego - Eufemia bytomska

Literatura:

1. Dziedzic M., Program heraldyczny nagrobka księcia Jana Podiebradowicza i jego żony Krystyny Szydłowieckiej, Kwartalnik Powiatu Oleśnickiego. nr 12. 2006. s. 24-30
2. Głogowski S., Genealogia Podiebradów, Gliwice 1997
3. Starzewska M., Śląsk w zabytkach sztuki, Oleśnica. Ossolineum 1963
4. Schlesische Fürstenbilder des Mittelalters, Luchs Hermann. Il. Blatterbauer Theodor. Wyd. Eduard Trewendt. Breslau. 1872
5 Gajl T., Herbarz Polski. Od średniowiecza do XX wieku, Wydawnictwo L&L, Gdańsk 2007
6. Kębłowski J., Renesansowa rzeźba na Śląsku 1500-1560, Poznań 1967
7. Nienałtowski M., Podiebradowie w dziejach księstwa ziębicko-oleśnickiego 1495-1647, Oleśnica 2013

Genealogia Podiebradów - http://genealogy.euweb.cz/bohemia/podieb.html )
Herby niemieckie http://www.ngw.nl/
Herby czeskie - http://www.zamky-hrady.cz/8/erby.htm
Herby różne - http://www.heraldyka.to2.pl
Herbarz Gerlego - (52 stronica) - http://www.heraldique-europeenne.org/Armoriaux/Gelre/F52v.htm

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI