Fragment widokówki sprzed 1905 r., na której pokazano strzałką rzeźbę tarczownika jeszcze nad starym wjazdem do zamku [6]
Marek Nienałtowski
Symbolika rzeźby tarczownika z zamku oleśnickiego
07.07.2019 r.
Nad bramą wjazdową do zamku oleśnickiego znajduje się piaskowcowa rzeźba tarczownika. Na zamku średniowiecznym umieszczona była nad bramą zamkową, wiodącą na dziedziniec zamku i być może pełniła rolę witacza - symbolu wskazującego na znaczenie zamku i rangę jego właścicieli - Piastów oleśnickich. W czasach rozbudowy zamku przez Jana z Podiebradów odsunięto fosę od zamku i wybudowano budynek bramny (jak i pałac - zwany później Pałacem Wdów). Wtedy tarczownika przeniesiono przed nowy wjazd do zamku. Jednak wówczas już nad przejazdem bramnym "Pałacu Wdów" stanęła wspaniała rzeźba Jana z Podiebradów. On już "witał" gości i wtedy tarczownik stał się tylko ozdobą bramy.
|
Fragment widokówki sprzed 1905 r., na której pokazano strzałką rzeźbę tarczownika jeszcze nad starym wjazdem do zamku [6] |
W 1906 r. bramę przeniesiono bliżej środka skrzydła i kolejny raz przeniesiono tarczownika, ale jednocześnie obniżono jego rangę wstawiając niżej płaskorzeźbę z herbem Marchii Brandenburskiej, symbolizującą nowych władców zamku - Hohenzollernów (niektórzy historycy pisali o nim jako herbie piastowskim). Jak z tego wynika, tarczownik był trzykrotnie przenoszony w obrębie bramy zamkowej. W 1972 r. gdy budynkowi bramnemu groziła katastrofa budowlana - tarczownika zdjęto na około dwa lata i ponownie umieszczono, na poprzednim miejscu, po zakończeniu remontu budynku. Te "wędrówki" powodowały zapewne uszkodzenia rzeźby.
 |
 |
Brama zamkowa w 1972 r. w czasie rozpoczęcia rozbierania części ściany szczytowej budynku bramnego [6] |
Brama zamkowa po 1974 r. jak widać ma kształt inny, niż przed remontem [6] |
Co symbolizuje tarczownik i kiedy wkonano rzeźbę?
 |
Maria Starzewska chyba po raz pierwszy nazwała tę rzeźbę tarczownikiem [9]. Napisała "Z rzeźbiarskiego wystroju tego gotyckiego okresu zachowały się dwa zabytki. Pierwszy to kamienna figura tarczownika, umieszczona na zewnątrz, ponad bramą wjazdowa na podwórzec. Tarczownik ubrany w strój używany w drugiej połowie XIV wieku trzyma po obu stronach tarcze z orłami piastowskimi ...". Podobnie w 1980 r. napisał Mirosław Przyłęcki [7].
Szerzej napisano o tarczowniku w Katalogu Zabytków Sztuki [4] "... piaskowcowa rzeźba tarczownika, trzymającego tarcze herbowe z orłami księstwa wrocławskiego i oleśnickiego, gotycka ok. 1380 r, wykuta może przez Mistrza nagrobka Henryka II Pobożnego; na ramionach tarczownika wsparte hełmy z klejnotami...". Rzeczywiście tarczownik w prawej ręce trzyma tarczę, w której orzeł nie ma na przepasce krzyża (czyli może to być herb księstwa wrocławskiego, ale i brzeskiego). Nigdzie nie podano, że klejnot na hełmie dotyczył księcia wrocławskiego. Przyjęto, że tak było. Tarczownik trzyma w ukłonie heraldycznym dwie tarcze z herbami - w prawej ręce tarczę z herbem książąt wrocławskich, w lewej tarczę z herbem książąt oleśnickich. Ukłon heraldyczny ma symbolizować jakiś ważny związek dwóch książąt. Powstaje pytanie - kiedy i dlaczego powstał ten związek przedstawiony przez tarczownika. Rozwiązanie symboliki przedstawianej przez tarczownika stało się bardziej zrozumiałe po wydaniu monografii Oleśnicy autorstwa Wojciecha Mrozowicza i Przemysława Wiszowskiego [5]. Czytamy tam, że Konrad I w wyniku konfliktu zbrojnego został doprowadzony do " ... dna nędzy, tak że miał tylko jednego konia i okrywał się lnianym płaszczem". Dalej autorzy piszą "Wyjście z impasu umożliwiło mu pomysłowe posunięcie. Udało mu się przekonać księcia wrocławskiego Henryka VI do oddania jego najstarszej, podówczas dopiero jedenastoletniej córki Elżbiety za żonę, którą Konrad poślubił. W rezultacie odzyskał księstwo i chyba odwdzięczył się księciu wrocławskiemu każąc wykonać rzeźbę tarczownika, trzymającego oba herby w ukłonie (głowy orłów są zwrócone ku sobie). O tej ważnej przyjaźni miał przypominać tarczownik każdemu wchodzącemu do zamku. |
Rzeźba tarczownika. Fot. Ryszard Bober |
Prawdziwość tej hipotezy musiałby potwierdzić klejnot z hełmu wstępnie przyjętego za herb księstwa wrocławskiego. Niestety zdjęcia obecnie wykonywane nie pozwalają na odczytanie czegokolwiek z obu klejnotów - są one nieczytelne. W tym czasie klejnotem książąt wrocławskich był półorzeł, z przepaską bez krzyża, w półkolistym otoku z jednym rzędem pawich piór. Widać to na obrazie przedstawiającym Henryka IV.
 |
| Fragment ilustracji [8]. Z prawej książę z tarczą, na której orzeł patrzy w lewo, z przepaską bez krzyża. Giermek (z lewej) trzyma hełm z klejnotem w postaci półorła, w półkolistym otoku z jednym rzędem pawich piór |
Dobra fotografia z 1972 r. na której jeszcze w powiększeniu dają się zauważyć elementy pokazane niżej.
Widać na klejnocie z lewej od patrzącego zarys jednego rzędu pawich piór,
co oznacza, że mamy do czynienia z herbem księstwa Wrocławskiego
Niżej przedstawiłem kompozycję obu herbów z hełmami i klejnotami opartą na herbie księstwa oleśnickiego, znajdującego się obecnie na wieży zamku oleśnickiego, ale z dokładnego zdjęcia herbu wykonanego w 1913 r. [6], gdy był w lepszym stanie. Przy wykonaniu poniższej ilustracji musiałem się podeprzeć Photoshopem.
 |
 |
 |
 |
Z lewej herb książąt wrocławskich, z prawej - oleśnickich. Oba orły mają zwrot głowy w kierunku do siebie. Hełmy są zwrócone od siebie, co uwarunkowane jest możliwością umieszczenia ich na ramieniu tarczownika. W herbie wrocławskim istniał jeden rząd pawich piór, w herbie oleśnickim - dwa rzędy. Na tej ilustracji widać to, co zniknęło pod wpływem warunków atmosferycznych z rzeźby tarczownika |
|
Rzeźba mogła powstać po dacie ślubu Konrada I z Elżbietą w 1322 r. i nie później niż w 1328 r., bo wtedy Elżbieta zmarła, nie pozostawiając dziecka. Jej ojciec Henryk VI zmarł w 1335 r. jako ostatni książę wrocławski [1]. Ostatecznie można przyjąć ten rok za datę powstania rzeźby. Później zniknął powód jej powstania. Skąd wobec tego data ok. 1380 r. powstania rzeźby podawana przez historyków - tego nie wiem. Być może wynika to z oceny Małgorzaty Kaganiec [3], która uważa, że hełmy garnkowe (garnczkowe) użyte w rzeźbie wprowadził dopiero na swoje pieczęcie Konrad II. Tak było, ale książę Henryk VI używał w latach 1312-1332 pieczęć, na której białogłowa przekazuje mu herb garnkowy [2]. Rzeźbę tarczownika wykonywał rzeźbiarz wrocławski - najpewniej brał pod uwagę hełm garnkowy używany we Wrocławiu. Mam nadzieję, że temat podejmie historyk lub historyk sztuki i wyjaśni dlaczego należy przyjmować datę powstania rzeźby na ok. 1380 r.
Tarczownik oleśnicki przedstawiony w tej postaci jest tylko symbolem zdarzenia historycznego. Zazwyczaj w trakcie uroczystości z udziałem księcia - tarczownicy nosili przed nim tylko herb książęcy i ewentualnie dodatkowo hełm. Była to funkcja zaszczytna i wypełniali ją młodzi przedstawiciele znaczących rodów. Stąd piękny i bogaty strój tarczownika, bardzo dokładnie oddany przez rzeźbiarza. Ciekawy jest też pas, na którym, być może, wisiał jakiś paradny mieczyk, którego nie widać.
Być może rzeźbę tarczownika i płaskorzeźbę herbu księstwa oleśnickiego wykonał ten sam rzeźbiarz.
Literatura
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI