Marek Nienałtowski
Program heraldyczny z ambony Kościoła Zamkowego
29.12.2006 r.

W ambonie herby występują w dwóch miejscach - cztery w dolnej części w cokołach figurek oraz cztery w baldachimie. Herby w baldachimie są analogiczne, mają jedynie większe rozmiary. Herby te zostały umieszczone na ambonie w momencie jej powstania tj. w 1605 r.

Herb w cokołach figurek	Herb z baldachimu.                   Fot. W. Piechówka

Fot. W. Piechówka

Jaki program ideowy tworzą herby na ambonie.
Dwa i więcej herbów (4, 8, 16 a nawet 32) znajdujących się na jednym elemencie (nagrobku, tumbie, ambonie, bramie itp.) tworzy tzw. założenie herbowe. Określony, zamierzony wybór herbów niesie w całości jakieś przesłanie, ideę, która ma przemówić do przyszłych pokoleń. Przesłanie określa się nazwą - heraldyczny program ideowy. Wśród nich można wyróżnić programy m.in.:

• donacyjny (fundacyjny) - wskazujący poprzez herby na fundatorów, łaskawie zezwalających, władców ziem itp.,
• majestatyczny (dotyczący raczej tumb książęcych i królewskich) - wskazujący na znaczenie rodu poprzez pokazanie herbów ziem będących we władaniu, do których rości się pretensje, herbów rodów koalicyjnych (wspierających politycznie i wojskowo), spokrewnionych, a nawet zasłużonych urzędników,
• genealogiczny - pokazujący przodków rodu.

Wg [1] na ambonie umieszczono herby: Podiebradów ziębicko-oleśnickich, Piastów legnicko-brzeskich, książąt mecklembursko-szwerińskich oraz Hohenzollernów. Czy jest program fundacyjny? Książę Karol II nie zapłacił za wykonanie ambony - znaczącą część pieniędzy wyłożyli mieszczanie oleśniccy. Czyli herby na ambonie nie tworzą programu fundacyjnego. Możliwe było szczególne wyróżnienie majestatu książęcego Karola II za jego wybitne zasługi w rozwoju księstwa i dobrobytu mieszkańców i dlatego mógł być program fundacyjno-majestatyczny. Na program ten, jak się wydaje, wskazują pośrednio autorzy [2] przyjmując, że są to herby: Podiebradów - fundatora - księcia Karola II,
Piastów legnicko-brzeskich - Elżbiety Magdaleny, drugiej żony fundatora,
Książąt meklemburskich na Szwerynie - księżnej Małgorzaty - matki fundatora,
Elektorów brandenburskich z domu Hohenzollernów - księżnej Barbary, teściowej fundatora, czyli matki Elżbiety Magdaleny (Barbara była córką elektora Joachima II i żoną księcia brzeskiego Jerzego II).

Czy rzeczywiście są to herby osób wyżej wyszczególnionych?

Herb księstwa ziębicko-oleśnickiego Podiebradów	Herb księstwa żagańsko-głogowskiego

Następny (pokazany wyżej) nie może być herbem Piastów legnicko-brzeskich, gdyż na przepasce (rogu księżycowym) orła posiada znaku krzyża. Sądzę że jest to herb księstwa żagańsko-głogowskiego, do którego Podiebradowie rościli pretensje i który stanowi element herbu księstwa ziębicko-oleśnickiego. Czyli byłby to herb babki ojczystej Karola II, a nie jego żony. Herby jego żony są w innych miejscach zamku i różnią się od przedstawionego na ambonie. Umieszczenie innego herbu jako brzeskiego byłoby policzkiem dla żony księcia.

Herb księstwa mecklembursko-szwerinskiego.	Herb elektora Brandenburskiego. Kliknij na herbach aby powiększyć.

Herb określony jako mecklembursko-szweriński jest prawidłowy. Może to być herb matki Karola II. Herb ostatni z wymienionych, nazywany herbem Hohenzollorenów - jest też herbem elektorów Brandenburgii (1356-1701), na co wskazuje złote berło w polu niebieskim (niestety, na pokazanym wyżej herbie widnieje kolor czerwony!) symbolizujące godność arcyszambelana cesarstwa, którą nosili margrabiowie Brandenburgii, będący równocześnie elektorami cesarstwa (tj. należeli do kolegium wybierającego cesarza). W związku z tym, że elektorami Brandenburgii byli od 1417 r. Hohenzollernowie - dlatego taka nazw jest również uzywana (poniżej herbu elektorów widać biało-czarną szachownicę - herb rodowy Hohenzollernów). Przyjęto [2], że może to być herb księżnej Barbary, teściowej fundatora, czyli matki Elżbiety Magdaleny.

Czyli po uznaniu za błędny domniemany herb Piastów legnicko-brzeskich - byłyby to herby: Karola II i żony, matki i teściowej.

A może jest to program genealogiczny?
A może rozmieszczenie herbów nosi znamiona typowego programu genealogicznego? Tzw. czwórki genealogicznej. Może na to wskazywać pień drzewa w podporze ambony, jako symbol drzewa genealogicznego. Wówczas pierwszy z nich byłby herbem ojca, dziadka, pradziadka (linia ojca - ojczysty). Drugi - herbem matki, dziadka, pradziadka (linia matki - macierzysty). Trzeci - babci, pradziadka (linia ojca - babki ojczystej). Czwarty - babci, pradziadka (linia matki - babki macierzystej). Sprawdzenie tej hipotezy wymaga prześledzenia genealogii Karola II.

Schemat genealogii Karola II Podiebrada. Pokazano na nim dwie żony
Henryka V. Wzmiankowana Urszula Brandenburska była córką Johanna Cicero.

Jeśli traktować rozmieszczenie herbów jako odzwierciedlające program genealogiczny, wówczas staje się zrozumiałym:

• Istnienie na ambonie herbu księstwa żagańsko-głogowskiego (herb babki ojczystej), a nie herbu księstwa legnicko-brzeskiego - jak się sądziło.
• Istnienie herbu księstwa Mecklemburg-Schwerin - jako herbu macierzystego.
• Istnienie herbu elektoratu Brandenburgii - (herb babki macierzystej). Ale w tym przypadku występuje problem - babką Karola II była faktycznie druga żona księcia Henryka V - Helena z Palatynatu Reńskiego (herb poniżej). Czyli nie jest to także typowy program genealogiczny.

Herb Palatynatu Reńskiego z podpory empory w Kościele zamkowym

Po tym jak M. Dziedzic [3] wykazał, że na tumbie Jana Podiebrada i Krystyny Szydłowieckiej szczególnie uhonorowano babkę Jana Podiebrada - Urszulę Brandenburską (wyszczególniając herby jej dalszych przodków) - można sądzić, że podobnie postąpił i Karol II, uwzględniając wybiórczo swoją prababkę ojczystą. Czyli stworzył program heraldyczny, w którym zawarto herb Podiebradów oraz herby matki, babki ojczystej i prababki ojczystej.

Dodano 21.10.2012 r. Podobnie postąpiono na sarkofagach dzieci księcia Henryka Wacława, na których zamiast herbów babek umieszczono herby prababek (inaczej pojawiłaby się babka macierzysta - zwykła szlachcianka).

Urszula (1450-1508) była córką elektora brandenburskiego Albrechta Achillesa (1414-1486). Ówczesne ziemie (tytuły) Albrechta Achillesa pokazano na rozpatrywanym herbie (np.czerwony orzeł na srebrze - Marchia Brandenburska, czerwony gryf na srebrze - księstwo pomorskie, czarny [na zdjęciu jest złoty - zapewne lampa błyskowa zmieniła kolory] lew z dwoma ogonami na złocie, dookoła pola srebrno-czerwona bordiura - burgrabstwo Norymbergii, srebrno-czarna szachownica - herb rodowy Hohenzolernów, czarny orzeł z srebrną przepaską z krzyżem - księstwo żagańskie, złote berło w polu niebieskim symbolizujące godność arcyszambelana cesarskiego i inne).

Na rysunku linią przerywaną pokazano herby występujące na ambonie (herb oznaczony skrótowo jako Karola II jest herbem wszystkich Podiebradów oleśnickich)

Natomiast mniej zrozumiała jest kolejność umieszczenia herbów na ambonie. Zgodnie z przedstawionym wyżej porządkiem winna być ona nastepująca:

Herb księstwa ziębicko-oleśnickiego (ojczysty). Herb księstwa Mecklemburg-Schwerin (macierzysty). Herb księstwa żagańsko-głogowskiego (babki ojczystej). Herb elektoratu Brandenburgii (prababki ojczystej).

Czyli tak, jak pokazano poniżej:

A na ambonie są one rozmieszczone inaczej:

Czy ich kolejność zmieniono w trakcie renowacji herbów, przenosin ambony, naprawy po uszkodzeniach z 1905 r.

Dodano 17.01.2013.
Dr Piotr Oszczanowski w swojej książce [4] poparł program heraldyczny przezentowany przez J. Pokorę [2], wykluczając program genealogiczny. Jednak teza J. Pokory zakłada bląd w herbie księstwa żagańskiego, traktując go jako herb brzeski.