Marek Nienałtowski
Zagadka herbu Bierutowa używanego przed 1945 r.
17.02.2009 r.
uzupełniono 25.07.2019 r.

Andrzej Woźniak w ciekawym artykule Herb miasta Bierutowa [4] napisał za M. Gumowskim „ ...herbem miasta Bierutów są trzy zakrzywione haki, między którymi znajdują się trzy gwiazdy. Herb taki widnieje na wszystkich prawie pieczęciach miejskich od XIV wieku z nieznacznymi tylko zmianami..." Dalej A. Woźniak pisze "Najdawniejsza znana pieczęć pochodzi z dokumentu z 10 lutego 1340 roku i przedstawia trzy haczyki z jednego koła wychodzące..." Dalej dodaje: W końcu XIV wieku istniała też druga pieczęć (...). Przedstawia również tarczę z trzema hakami, z dodatkiem trzech gwiazd między nimi". I dalej ... „Na początku XVII wieku pojawiła się nowa pieczęć (...), która na tarczy ukazuje trzy haki i gwiazdy po raz pierwszy spięte pierścieniem.". Jak z tego wynika herb Bierutowa ulegał przemianom.

Z książki Hugo Saurmy z 1870 r. Widać inny "zwrot" haków
Z książki Otto Huppa z 1895 roku

Wyżej pokazano herby pochodzą z książek poświęconych miastom Dolnego Śląska. Można zauważyć, że w herbie H. Saurmy "zwrot" haczyków jest inny niż w pozostałych. Ponadto haczyki w tym herbie mają inny kształt. Herb z książki Huppa jest używany do dziś.

Dalej A. Woźniak, opierając się na tekście monografii Bierutowa z 1935 r. napisał, że w XVII w. pojawiła się pieczęć przedstawiająca „godło miasta otoczone kwiatami, podtrzymywane przez stojących z tyłu aniołów". Czy to oznacza, że herb Bierutowa został udostojniony (?) trzymaczem w postaci anioła? Nastąpiło to zapewne ok. 1673-1676 r., gdy Chrystian Urlyk stał się księciem bierutowskim. Czy wówczas Bierutów używał dwóch postaci herbu: z trzymaczem i bez niego (duży i mały herb), tak jak na początku XX wieku? Herb z aniołem zaprzestano używać chyba po 1945 r., czy w ramach walki z religią?

Niżej pokazano dwie ilustracje herbów z trzymaczem w postaci anioła. Na jednej z nich anioł jest w aureoli. Na obu po bokach tarczy widnieją kwiaty. Nie wiadomo, czy w ewentualnym dokumencie udostojniającym herb (ewentualnie w opisie, blazonie), podano jego nazwę, kolory?

Herb udostojniony na wycinku z pieniądza zastępczego Bierutowa (notgeldu) z ok. 1918-1922 roku.
Herb udostojniony na medalu bierutowskiego Bractwa Kurkowego
z 1929 roku.

Herby te także widnieją na 1-2 budynkach w Bierutowie. Pomimo tego, przedwojenny burmistrz Bierutowa miał na łańcuchu herb bez trzymacza (Zdjęcie burmistrza Bierutowa z łańcuchem pochodzi z monografii Bierutowa, która jest własnością Danuty Obrębskiej-Kubik).

Prawdopodobnie wśród mieszkanców Bierutowa występowały różne poglądy na temat prawidłowości używanego herbu, a szczególnie jego godła - czyli trzech haczyków (?). Okazywało się, że w różnych okresach i w różnych publikacjach pojawiały się inne godła herbu. Widać to na poniższych ilustracjach. I to jest zagadka! Czy o tym gdzieś napisano? Sądzić należy, że odpowiedź może się pojawić po wydaniu nowej monografii Bierutowa. Może jej autor gdzieś natrafi na opis tej, tak niespotykanej w heraldyce innych miast, sytuacji.

Herb z pieniądza zastępczego (notgelda) z ok. 1920-22 r. ?
Ilustracja z litografii z ok. 1900 r. Analogiczna ilustracja (cz-b) w Księdze adresowej Bierutowa 1934/35 roku

Na pierwszej ilustracji pokazano wycinki koła wodnego (?). Miałoby to jakiś sens, bowiem w Bierutowie istniał w XVIII w. dosyć duży młyn posiadający 3 koła wodne. A może są to elementy koła (szarpaka) związanego z patronką miasta, kościoła parafialnego i kultem św. Katarzyny? Natomiast godło w drugim herbie przypomina dawny herb Brzegu. Może to są inne rodzaje haczyków? F. A. Zimmermann nazwał je kotwami. Herb ten był używany w Bierutowie na przełomie XIX/XX w. w postaci m. in. plomby ołowianej. Zbigniew R., który zdjęcie plomby przysłał (dziękuję!) uważa, że była używana do plombowania materiałów tekstylnych. Zobacz przód i tył.

Niżej przykładowe rysunki herbów oparte na powyższych ilustracjach. Wspomniany F. A. Zimmermann podaje, że dwa anioły podtrzymywały tarczę - czyli "stały" obok trzymając ją jedną lub dwoma rękoma.

Uwaga: Postać kobiety otrzymałem od Tadeusza Gajla - artysty-heraldyka, autora wielu herbarzy i projektów herbów. Aktualne godło ("haczyki") Bierutowa pochodzi z klipartów "Herby miast polskich".

Dodano 25.11.2010
Wyjaśnienie zagadki godła herbu
Wg autorów monografii Bierutowa "Kraina nad Widawą" s. 21, herb Bierutowa "pozostaje w ścisłym związku z herbem rodu Reichenbachów (Rychbachów)" (jeden z nich lokował w 1266 r. Bierutów), których legenda herbowa łączy się z walką z wilkami. Wówczas skuteczną pułapką (sidłami) były wilcze haki, które umieszczano wewnątrz kawałków mięsa i zawieszano na sznurach (łańcuchach) na drzewach. Wilk podskakiwał do mięsa, zaciskał na nim szczęki i opadając w dół - zawisał na haku. Tego rodzaju haki nazywane były w Niemczech wolfsangel. W Polsce znana jest ich odmiana zwana wilczekosy, widniejąca w herbie Prus II. Niżej pokazano proste wilcze haki stanowiące godła herbów.

Hak z Herbu miejscowości
Reichenbach

Inne postacie haków
Hak wilczy w heraldyce

Tak więc godło herbu Bierutowa, zdaniem autorów monografii nie jest związane z połowem ryb, młynarstwem, narzędziem tortur itd. Natomiast jest związane z godłem herbu Reichenbachów (wcześniej podobne przypuszczenie przedstawił M.K. Bińkowski) i stanowi wilczy hak (pułapkę na wilki). Jest rozwinięciem prostego haka i przedstawia trzy młoty (kosy), w rosochę, zaćwieczone na pierścieniu, z ostrzami w lewo. Być może, że podobnie jest z herbem Brzegu (również związany z Rychbachami, lokacja w 1250 r.), gdyż godło z herbu Brzegu jest podobne do innego rodzaju haka na wilki. [1], [2].

Dodano 19.01.2011 r.
Na podstawie rysunku herbu Bierutowa z ok. 1770 r. zamieszczonego w wydawnictwie Eckhardtisches monathliches Tagebuch (Herwigsdorf bey Zittau 1771-76) wykonałem herb Bierutowa z godłem już w postaci wilczego haka (we właściwej postaci rysunkowej).


Według wspomnień członków rodu von Schindel - ich herb został oparty na herbie Bierutowa. Być może jest to wątpliwe, gdyż Schindelowie byli wcześniej szlachcicami niż kupili Bierutów (1574 r.). Nie próbowałem tego analizować. Wyżej z prawej widać herb Schindel z godłem podobnym do haka wilczego.

Dodano 25.07.2019 r.
W książce Jerzego Głuszka [2] na s. 85 pokazano pieczęcie przywieszone do dokumentu (listu dłużnego) z 21 października 1416 r. wystawionego przez księcia oleśnickiego Konrada IV, pod którym oprócz pieczęci księcia są przywieszone pieczęcie Sycowa, Bierutowa i Kątów.

Na pieczęci Bierutowa z 1416 r. widać w godle herbu typowy hak wilczy

Sądzić należy, że hak wilczy powinien stanowić godło herbu Bierutowa, zamiast dotychczasowych haczyków.

Literatura

  1. Bińkowski M.K., Historie, legendy i podania o mieście i gminie Bierutów, Atut.2009
  2. Głuszek J., Znane i nieznane dzieje Piastów Oleśnickich w latach 1312-1492, Oleśnica 2016
  3. Mrozowicz W., Wiszewski P. Kraina nad Widawą. Bierutowskie dzieje od czasów najdawniejszych po współczesność, ATUT 2010
  4. Woźniak A., Herb Miasta Bierutowa, w: Kwartalnik Powiatu Oleśnickiego nr 1 z 2000

Od autora Lokacja miasta Oleśnica piastowska Oleśnica Podiebradów Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów
Oleśnica po 1885 r. Zamek oleśnicki Kościół zamkowy Pomniki Inne zabytki
Fortyfikacje Herb Oleśnicy Herby księstw Drukarnie Numizmaty Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica Wojsko w Oleśnicy Walki w 1945 roku Renowacje zabytków
Biografie znanych osób Zasłużeni dla Oleśnicy Artyści oleśniccy Autorzy Rysowali Oleśnicę
Fotograficy Wspomnienia osadników Mapy Co pod ziemią? Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie Recenzje Bibliografia Linki Zauważyli nas Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki Fotografie miastaRysunki Odeszli
Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI