Marek Nienałtowski
Ceremoniał pogrzebowy księcia Karola II Podiebrada.

Najbardziej znaczący okres rozwoju Oleśnicy był związany z panowaniem Podiebradów. Dlatego zbieram wszystko co dotyczy książąt tego rodu. Kiedy przeczytałem w książce Wojciecha Mrozowicza (Krypta wirtemberska...), że o pogrzebie Karola II pisał prof. Jan Harasimowicz - natychmiast skontaktowałem się z Panem profesorem i otrzymałem informacje, że wiedzę o tym zdarzeniu znajdę w Jego książce Mors Janua Vitae. Tam też będę mógł się dowiedziec o tym, dlaczego nie wybudowano pomnika nagrobnego księcia. Poniżej przedstawiam w skrócie i w formie dostosowanej do potrzeb internetu tekst o ceremoniale pogrzebowym Karola II, w oparciu o wymienioną książkę.

Śmierć księcia. Przygotowania do pogrzebu
Karol II, Świętego Cesarstwa Rzymskiego Książę, Książę ziębicki na Śląsku, oleśnicki, Hrabia kłodzki, Pan na Śternberku i Jeviśovicach, Jego Cesarskiej Rzymskiej Mości Radca oraz Namiestnik Górnego i Dolnego Śląska zmarł w 72-gim roku życia, w dniu swego patrona o godz. 9.30 przed południem, 28 stycznia 1617 r. w Oleśnicy. Ceremoniał pogrzebowy (porządek pogrzebu), który miano zastosować, był zbieżny z ceremoniałem stosowanym na innych dworach książęcych - szczególnie brzeskim. Ceremoniał był prawdopodobnie spisany i zawierał wskazania, co do następujących po sobie faz uroczystości: okres między śmiercią a pochówkiem, główna uroczystość pogrzebowa i okres po pochówku.

Porządek pogrzebu dla swoich poddanych Karol II umieścił w Agendzie Oleśnickiej w 1593 r.
Henryk Wacław Podiebrad taki porządek ogłosił dla księstwa bierutowskiego w 1634 r.

Jeszcze tego samego dnia, książęce zwłoki nabalsamowano, przykryto czarnym całunem i umieszczono w odnowionej sali stołowej, która pełniła rolę paradnej. Nie wiadomo, gdzie znajdowała się ta sala, bowiem od tego czasu podział pomieszczeń i ich nazwy uległy zmianom i zapomnieniu. Musiała być ona umieszczona na parterze i mieć szerokie wejścia, aby umożliwić wniesienie cieżkiego sarkofagu. Przy zwłokach wystawiano świecko-duchowną straż honorową, utrzymywaną aż do dnia pogrzebu. Przez 4 dni mieszkańcy księstwa mogli oglądać zmarłego i składać hołd.

Dwór książęcy wysyłał zawiadomienia o śmierci księcia i dacie uroczystości pogrzebowych do wszystkich, którzy powinni wiedzieć o tym. Przewidziano ok. 8 tygodni na powiadomienie gości, wykonanie sarkofagu i przygotowania uroczystości. Wszak chowano Namiestnika Dolnego i Górnego Śląska - jednego z najznamienitszych książąt. Spodziewano się zjazdu kilku setek gości.

W najbliższą niedzielę po śmierci, we wszystkich kościołach księstwa pastorzy ogłaszali smutną wiadomość z ambon i wygłosili okolicznościowe kazanie. Najpewniej ogłoszono żałobę w księstwie, co oznaczało zaniechanie wszelkiej muzyki i tańców w okresie żałoby. W tym czasie, codziennie przez jedną lub dwie godziny, biły wszystkie dzwony na wsi i w miastach. Ołtarz, ambona, chrzcielnica, konfesjonały, loże, stalle i ławy w kościele zamkowych pokryto kirem.

31 stycznia zwłoki księcia złożono w drewnianej trumnie na tzw łożu pogrzebowym. Trumna posiadała otwór nad twarzą, przesłonięty szybką. Następnego dnia trumnę przeniesiono do chłodnego (piwnicznego?) pomieszczenia tymczasowego. W nim mieszkańcy księstwa mogli oglądać swojego pana poprzez szybkę.

1 kwietnia trumnę drewnianą włożono do sarkofagu i zakończono tym samym możliwość oglądania twarzy księcia. Sarkofag był wykonany z miedzi (częściowo pozłacanej), ważył 8 cetnarów bez 6 funtów (ok. 400 kg) i kosztował 525 talarów. Jego boki zdobiły cztery herby rodowe i cztery przedstawienia biblijne: Wizja proroka Ezechiela, Ocalenie Jonasza, Zmartwychwstanie Chrystusa i Sąd Ostateczny.

Przy wkładaniu drewnianej trumny z ciałem księcia Karola II do miedzianego sarkofagu wygłoszone zostało specjalne kazanie, prezentujące koleje jego życia i dokonane czyny, a chór Gymnasium Illustre odśpiewał kilka nabożnych pieśni. Uroczystość ta odbyła się z udziałem wdowy - Elżbiety Magdaleny; synów - Karola Fryderyka i Henryka Wacława; córek - Barbary Małgorzaty, Elżbiety Magdaleny i Zofii Katarzyny; duchowieństwa i dworzan.

MOneta złota z postacią księcia: Źródło: {Fritz Rudolf Künker GmbH & Co. KG, Osnabrück;
Lübke & Wiedemann KG, Leonberg]

Od momentu śmierci księcia - mowy pogrzebowe przygotowywali poeci, pisarze i teologowie. Oni także przygotowywali ogólną koncepcję i szczegółowy scenariusz pogrzebu - podobno zachowały się publikacje dotyczące pogrzebu z 1617 r. (13 lat później poeta Matthäus Appelles von Löwenstern ułożył większość z czterdziestu pieśni wykonanych podczas „ostatniej drogi" żony Karola II - księżny oleśnickiej Elżbiety Magdaleny - zachowały się publikacje).

Ceremonia rozpoczęła się kazaniem wygłaszanym na zamku (zamkowym dziedzińcu) wobec wszystkich uczestników pogrzebu. Po odśpiewaniu przewidzianej scenariuszem pieśni, ruszył kondukt prowadzony przez kilku szlachty ze znanych rodów księstwa, ubranych w długie żałobne stroje, z przybranymi kirem laskami w dłoniach. Za dzwonnikami, ubranym w czerń krzyżem, niesionymi książęcymi herbami, za długimi rzędami uczniów, nauczycieli, pastorów oraz gości z całego Śląska prowadzono konie zmarłego, których było siedem, niesiono jego chorągwie, mitrę książęcą, hełm, tarczę i zapewne paradny, ciężki, dwuręczny miecz Podiebradów ze złoconą pochwą. Sarkofag, ustawiony na paradnym wozie, przykryty był białym i czarnym całunem, podtrzymywanym przez idącą po bokach szlachecką asystę. Za wozem szli męscy członkowie rodziny, krewni i przyjaciele, za nimi - kobiety z książęcego rodu, prowadzone przez szlachtę, żony przyjaciół, mieszczanie i mieszczki. Asystą była szlachta i halabardnicy.

Pochód, ze względu na małą odległość pomiędzy zamkiem i kościółem zamkowym przechodził przez całe miasto w kierunku kościoła. Wejście do kościoła zapewne odbyło się przez kruchtę północną, mającą najszersze wówczas wejście. Konie również wprowadzono do wnętrza kościoła zamkowego, ale trzymano z dala od miejsca pochówku.

W prezbiterium kilkunastu ludzi ustawiło ciężki sarkofag na łożu pogrzebowym, które było stosownie udekorowane (stało ono obok nagrobka tumbowego Jana Podiebrada i Krystyny Szydłowieckiej), po czym następowało kazanie pogrzebowe, wygłoszone przez: prof. L. G. Gedachtnisrede`a, rektora oleśnickiego Jerzego Kirstena i dr theol. Bössemessera (tutaj mogą być literówki). Po kazaniu przychodziła kolej na parentację (opisanie zalet i zasług księcia), którą mógł już wygłaszać ktoś świecki z bliskiego otoczenia zmarłego. Na koniec, wśród modlitw i śpiewu, opuszczono sarkofag do krypty grobowej. Ze względu na wagę sarkofagu nie obeszło się bez użycia prostych mechanizmów dźwigowych. W tym czasie chorągwie księcia i księstwa opuszczono w ukłonie i oparto ostrzami o ołtarz, na którym składano do umieszczenia w kościele (jako pamiątki) - herby, części zbroi i broni siecznej księcia. Po umieszczeniu sarkofagu w krypcie Podiebradów, orszak powracał na zamek, gdzie przed stypą wygłaszano jeszcze jedną parentację o wyłącznie świeckim charakterze, zawierającą m.in. podziękowanie wszystkim uczestnikom konduktu.

Czy liczne herby księstwa ziębicko-oleśnickiego podiebradów, wiszące na ścianach Bazyliki, to pamiątki po pogrzebach książąt?

Podobno była wykonana prosta tymczasowa płyta nagrobna, na której umieszczono z jednej strony podobiznę księcia i napis: „Fidus Deo Regi Patriae grat. suis desider. vixit spe immort. glor. non terr. sed coel. cogit" a z drugiej strony herb i dane: „Mem. fun. Car. 2. S. Imp. R. Duc. Sil. Munst. Ols. Co. Gla. opt. mer. nat MDXLV. Apr. XV mort. XXVIII Jan. MDCXVII" (tekst łaciński może zawierać literówki).

Także wybito 6 monet poświęconych śmierci księcia, na rewersie których znajdowały się okolicznościowe napisy.

Źródło: Ebay.de

Po pogrzebie
W następnym dniu męscy członkowie rodziny zmarłego, przedstawiciele zaprzyjaźnionych dworów książęcych i wszyscy duchowni przybyli do gimnazjum, aby wysłuchać napisanej przez rektora parentacji oraz zobaczyć szkolną uroczystość żałobną, podczas której odczytywano panegiryki, ody i pieśni łacińskie ułożone przez uczniów.

P.S.
A jak był chowany ostatni z Podiebradów - Karol Fryderyk? Pogrzeb odbył się już za czasów panowania Wirtembergów i jeszcze za życia jego córki. Karol Fryderyk w 54-tym roku życia zmarł 31 maja 1647 roku na zamku w Oleśnicy. Jeszcze 3 lipca 1647 r. książęce zwłoki tymczasowo spoczywały w sali garderoby na zamku. Stamtąd przeniesiono je do kościoła zamkowego. Jego sarkofag stał przez 6 lat w kościele, w oczekiwaniu na złożenie w krypcie. 28 listopada 1652 r. obok trumny księcia postawiono trumnę ze zwłokami zmarłej przed tygodniem jego siostry, księżniczki Barbary Małgorzaty. Dopiero 10 grudnia 1653 r. zwłoki tego rodzeństwa wśród książęcych egzekwii, ale bez szczególnego splendoru pochowano na stałe w krypcie książęcej kościoła zamkowego w Oleśnicy.

Podobno sarkofagi Karola II, a szczególnie jego dwóch synów Henryka Wacława i Karola Fryderyka, znajdujące się w krypcie - wyróżniają się szczególnymi walorami artystycznymi.

Można mieć nadzieję, że znajdą się środki na otwarcie krypty Podiebradów w Bazylice Mniejszej i będziemy mieli szczęście zobaczyć sarkofag Karola II Podiebrada i wszystkie pochówki tego rodu.

Literatura
Głogowski S. Genealogia Podiebradów. Gliwice 1997
Harasimowicz J. Mors Janua Vitae. Wrocław 1992
Mrozowicz W. Krypta Wirtemberska w kościele zamkowym w Oleśnicy. Wrocław 2004

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI

Zobaczyć:

Procession So bey dem Fürstlichen Conduct vnd Leichbegängnüss Des Weyland Durchlauchten Hochgebornen Fürsten ... Herren Carlln ... Hertzogen zu Münsterberg inn Schlesien zur Olssen ... den 26 April angestellet vnd gehalten worden. Gedruckt in der Fürstl. Stadt Olsse : [post 26 IV] 1617.

Heinnitz, Samuel Osculum ultimum et cupressus exequialis, Oder Ehrengedächtnüss Bey dem Fürstlichen Leichenbegängniss Des ... Herren Caroli Des Andern, des H. Röm. Reichs Fürsten, Hertzogen zu Münsterberg inn Schlesien, zur Olss, Graffen zu Glatz ... Dessen Fürstl. ... Leichnamb den 28 Januar. ... dieses instehenden 1617 Jahrs ... sanfftes Todes vorblichen vnd den 26 Aprilis ... zur Olssen in der Schloss vnd Stadt kirchen in die Fürstliche Grufft beygesetzet worden / Gehalten durch M. Samuelem Heinnitz, des Olssnischen ... Superintendenten ... G. zur Olss : [post 1 V 1617].