Johann Scheffler
(Angelus Silesius)
w Oleśnicy
25.02.2005 r.
|
Marek Nienałtowski Johann Scheffler (Angelus Silesius) w Oleśnicy 25.02.2005 r. |
Johann Scheffler znany szerzej jako Anioł Ślązak (Angelus Silesius) - urodził się we Wrocławiu 25 grudnia 1624 roku (400-lecie urodzin w 2024 r. Rok Angelusa Silesiusa). Ojciec Johanna, Grzegorz Stanisław Seffler, urodzony w 1562 roku był krakowskim mieszczaninem. Przodkowie Szefflerów, wywodzący się ze Śląska, na przełomie XII i XIII wieku przybyli na Podkarpacie, a od początku XVI wieku poświadczeni w Krakowie. Dali początek rodzinie mieszczańskiej, która w ciągu paru pokoleń silnie wrosła w polską kulturę. Ciągłość rodzinna imienia Stanisław świadczyłaby o szczególnym nabożeństwie do patrona Polski, a zatem, może, o chrzcie katolickim. Stanisław, ojciec poety, studiował sztuki wyzwolone, po czym został urzędnikiem na dworze Wojskiego przemyskiego Stanisława Krasickiego [2]. Stanisław po małżeństwie ze szlachcianką Anną Wilczkówkną z Wielkiego Dembińska z ks. opolskiego (babki - to Glińska h. Jastrzębiec i Dębińska h. Rawa) został przyjęty do jej znaku herbowego Rassycz (Raszyc) [19].
Źródło:Herbarz Tadeusza Gajla [18]
Potem pracował jako urzędnik, brał udział w oblężeniu Gdańska, trzykrotnie w pochodzie na Moskwę ze Stefanem Batorym. Za to na sejmie warszawskim 17 marca 1597 roku, został nobilitowany za zasługi wojenne dla Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Zachowała się oblata dyplomu nobilitacji (po łacinie) [10]. Wtedy zapewne rysunek herbu Rassycz nieco zmienił i nazwał odnazwiskowo Seffler.
W herbarzach jest on zapisany jako Seffler Stanisław mieszczanin krakowski h. Seffler lub Seffler - herb własny. Napisałem do Tadeusza Gajla, autora wielu herbarzy o poszukiwaniu tego herbu. Okazało się, że jest on już ujęty w jego herbarzach. W herbarzu z 2003 r. był przedstawiony z wieżami spiczastymi (niżej z lewej) jako herb rodu Sefflerów o nazwie Seffler (lub "Dwuwieże"). W kolejnym herbarzu z 2007 r.[18], już po poznaniu sygnetu Angelusa Silesiusa - został przedstawiony nowy rysunek.
Źródło:Herbarze Tadeusza Gajla
Na tej stronie po raz pierwszy w literaturze dotyczącej Angelusa Silesiusa pokazano jego herb. Wszak przyznawał się do szlachectwa (także polskiego!) - czyli i powinien mieć herb, który według polskich zasad heraldycznych przechodził z ojca na syna.
Stanisław Seffler opuścił Kraków i przed grudniem 1618 roku osiedlił się we Wrocławiu. Prędko dzięki odpowiedniej lokacie swoich pieniędzy (np. pożyczał na procent pieniądze Radzie Miasta Wrocławia) stał się jednym z bogatszych mieszczan. Tu, w wieku 62 lat, poślubił 24-letnią Marię, córkę zmarłego w 1614 roku Johanna Hennemanna, tytularnego nadwornego medyka cesarza Rudolfa II. W księdze małżeństw pod datą 20 lutego 1624 wymieniony jest jako "Stanislaus Scheffler von Crackow aus Polen", w księdze chrztów u św. Elżbiety 25 grudnia 1624 figuruje syn Johannes, w grudniu 1626 córka Magdalena i w listopadzie 1630 syn Christian. Stanisław Scheffler zmarł w 1637 roku w wieku 75 lat; jego małżonka - w dwa lata później [9]. Z Polską czuł się związany do końca życia, zachował pisownię imienia i nazwiska (Szeffler bądź Seffler), a w zapisie niemieckim, nie omieszkał dodawać "aus Polen". Po śmierci matki, dzieci trafiły pod opiekę jej rodziny [2].
Johann podał nazwisko Scheffler na dyplomie doktorskim, wcześniej na dyplomie immatrykulacji do niemieckiej "nacji studentów artystów" także wpisał się jako Scheffler [2].
Młody Johann Seffler uczył się w gimnazjum św. Elżbiety (obecnie budynek biblioteki Ossolineum). Tam już czynił pierwsze próby poetyckie. Po ukończeniu gimnazjum z chlubną opinią podjął w maju 1643 r. studia najpierw w Strasburgu, gdzie obok medycyny studiował historię i filozofię, a następnie latem 1644 zaczął studiować w Lejdzie w Holandii (gdzie spotkał się w 1644 r. z Abrahamem Franckenbergiem z Bystrego i poznał pisma Jakuba Böhme). Od 25 września 1647 studiował na katolickim uniwerytecie w Padwie (dokument immatrykulacji uzyskany od ks. T. Fitycha). Tam 9 lipca 1648 roku uzyskał tytuł "doktora filozofii i medycyny" (na dyplomie napisano Vir D. loannes Schefflerus Vratislavia Silesius, Viri Nobilissimi, Strenui et Amplissimi D. Stanislai Scheffleri Equitis Poloni Filius [12]. Czyli był dumny z polskiego szlachectwa jego ojca. być może ojciec wpajał w niego dumę z polskiego pochodzenia. Ponadto dzieci szlachty miały różnorodne ułatwienia w studiowaniu - mniej egzaminów, niższe opłaty[2]).
Wiosną 1649 roku J. Scheffler wrócił na Śląsk. Najpewniej pierwsze kroki skierował do swojej żyjącej i zamężnej młodszej siostry Magdaleny mieszkającej w Bierutowie, w księstwie oleśnickim. Być może, że Johann krótko praktykował w Bierutowie i mieszkał u szwagra. I już 3 listopada 1649 roku J.Scheffler uzyskał stanowisko nadwornego i osobistego lekarza księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda Wirtemberskiego (zamienił na tym stanowisku Georgiusa Rumbauma [2] zmarłego w kwietniu 1648 r.). Do uzyskanie tego intratnego stanowiska (miał zaledwie 25 lat i żadnej praktyki lekarskiej) przyczynił się najpewniej jego wpływowy szwagier książęcy Archiaters (medyk), doktor filozfii i medycyny Tobias Brückner. Po opuszczeniu Oleśnicy przez ostatnie oddziały Szwedów i przygotowaniu zamku oleśnickiego na przyjęcie księcia - zamieszkał chyba początkowo w zamku, a zatem w wynajętym mieszkaniu lub domu, zapewne blisko zamku.
Miał dobrze płatne stanowisko (odpis aktu umowy z 3.11.1649 między księciem i J. Schefflerem - uzyskany dzięki pomocy dr Cezarego Lipińskiego) - 125 talary rocznie, dodatkowo 50 talarów od miasta (czyli był i lekarzem miejskim) i 20 talarów na lokum [6], zapewne w mieście wraz z zaprowiantowaniem i opałem. Ponadto dostawał w naturze: zboże 6 szefli (szefel = 64 litry. ok. 50 kg), słód - 6 szefli, pszenicę - szefel, jęczmień - szefel, karpie - 2 mendle (30 sztuk), drewno. Zatrudniał też pomocnika. Posiadał również spory majątek odziedziczony po ojcu (T. Brückner przekazał mu 8 000 talarów z podziału spadku [5]). Ponadto dostał zgodę na prowadzenie prywatnej praktyki lekarskiej w granicach księstwa oleśnickiego - wszystko to sprawiało, że mógł prowadzić beztroskie życie i kontynuować swoje młodzieńcze zainteresowania.
Oleśnica po zakończeniu wojny 30 letniej była miastem zrujnowanym. Z 4 tys. mieszkańców pozostało zaledwie 2 tys. Pozostali zmarli masowo od chorób zakaźnych (w całym okresie wojny trzydziestoletniej zmarło ok. 2600 osób), zginęli lub uciekli na teren Polski. Jednocześnie był to okres objęcia oficjalnej władzy w księstwie przez pierwszą śląską linię Wirtembergów (3 styczeń 1649 r.). Pierwszym ich przedstawicielem był Sylwiusz Nimrod. Tak więc J. Scheffler natrafił na ciekawy okres zmian dynastycznych, odbudowy Oleśnicy i księstwa.
Podczas swojego pobytu na zamku spotykał Jerzego Bocka, który był polskim pastorem i jednocześnie przebywał na dworze książęcym ucząc księcia Sylwiusza j. polskiego. To J. Bockowi później nie pomogło w awansie, bo sądzono, że mógł być pod wpływem poglądów Schefflera. Spotykał także najpewniej nadwornego muzyka Floriana Rittera, który pełnił swoje stanowisko także od roku 1649 [15] i wyjechał z Oleśnicy w 1657 r.
J. Scheffler zapewne bywał w bibliotece książecej. Miała ona bogaty dział medyczny, w którym czołowe miejsce zajmowały traktaty Awicenny (980-1037), tadżyckiego lekarza, filozofa, przyrodnika i poety, najbardziej wszechstronnego uczonego arabskiego Wschodu - "Canon medicinae" zawierający całą ówczesną wiedzę w zakresie medycyny teoretycznej i praktycznej oraz "De viribus cordis". Miała ponadto różnorodne książki z filozofii, traktaty matematyczno-przyrodnicze, historyczne, filologiczne, prawnicze itp. - ponad 2 tys. tytułów.
W 1650 r. w Oleśnicy młody Scheffler ponownie spotkał się i potem znalazł się pod wpływem Abrahama von Franckenberga, który po zakończeniu wojny 30-letniej, w 1649 r. powrócił do swojego dworku w Bystrem koło Oleśnicy. Abraham von Franckenberg [1593-1652], matematyk, fizyk, lekarz i teolog, zajmował się także alchemią, astrologią i kabałą. Również pisał wiersze. Ale głównie znany był jako duchowy przewodnik "mistyków śląskich" oraz autor książki Archanioł Rafael czyli anioł-lekarz. J. Scheffler często odwiedzał Franckenberga w jego dworku i pod jego wpływem stał się mistykiem. Korzysta z jego biblioteki - zapoznaje się z pracami Jakuba Boehme (1575-1624, który wcześniej bywał w Oleśnicy) i dzięki Franckenbergowi poznaje osobiście Daniela Czepko z Brzegu, którego poglądy wpłynęły na dalszą twórczość Schefflera. Franckenberg podarował Schefflerowi cenne książki (niektóre znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu). W jednej z nich w marcu 1652 r. J. Scheffler umieścił wpis, że jest darem od wiernego przyjaciela A. v. Franckenberga [4]. Jedna z książek dotycząca alchemii, wydana po śmierci autora znajduje się w BUWr.
Franckenberg zmarł 25 czerwca 1652, ale jego ceremonia pogrzebowa w Kościele zamkowym w Oleśnicy odbyła się dopiero po 6 miesięcach (uczestniczył w niej AS) [5]. Ceremonię pogrzebową prowadził pastor i kaznodzieja książęcy Christopher Freytag (* Ruppersdorf 20.12.1597, +Oleśnica 14.07.1657). On chociaż oceniał Franckenberga jako (pół) heretyka, to na pogrzebie nie uwidocznił swojej teologicznej nienawiści i oddał hołd dla dobrze znanych cnót jego byłego wroga [1]. Wg J.Sinapiusa (Olsnographia cz.2 str. 90) ok. 1700 r. istniała w kościele zamkowym płyta nagrobna lub epitafium? o poniższej treści:
Inskrypcja na epitafium Abrahama von Franckenberga
Otrzymywałem e-maile z Francji (od dwóch osób), Włoch i Słowenii z zapytaniem o miejsce pochówku Franckenberga. Bowiem w publikacjach francuskich i włoskich podano, że był pochowany w krypcie Wirtembergów. W innej napisano, że w kościele zamkowym w Oleśnicy. Inni twierdzą, że krypcie kaplicy w Bystrem. Wg Cezarego Lipińskiego został pochowany w kościele zamkowym.
Na cześć zmarłego J. Scheffler ułożył dwudziesto-ośmio zwrotkowy pośmiertny hymn do "najdroższego przyjaciela". Po nim w spadku uzyskał dodatkowy cenny ksiegozbiór, w tym szczególnie ważne dla powstania jego arcydzieła "Cherubowy wędrowiec", nie opublikowane jeszcze wówczas dzieło Daniela Czepki "Monodisticha".
Potem krótko przyjaźnił się z Johannem Di(e)rixem - sekretarzem księcia. Wyrazem czego był wiersz dedykowany jego zmarłej córce (J. G. Dierix zmarł 13.02.1667 i pochowany został w kościele zamkowym. Sinapius podaje treść epitafium Dierixa, znajdującego się kiedyś w tym kościele). Spotykał w zamku książęcym dwórkę księżnej Marii Elżbiety - poetkę Elisabeth von Senitz (1629 - 1679), zaliczaną później do grupy "uczonych kobiet" niemieckiego baroku.
Jednak jego zainteresowania alchemiczne i kabalistyczne stały się podejrzane dla kaznodziei księcia i ogółu mieszkańców Oleśnicy. Przy końcu 1652 r. nastąpił konflikt J. Schefflera z oleśnickim cenzorem teologicznym pastorem Ch. Freytagiem, który nie wyraził zgody na druk jego mistycznych przemyśleń religijnych (przetłumaczył z łaciny na niemiecki fragmenty niektórych publikacji otrzymanych od Franckenberga) i nie dopuścił do dyskusji na ten temat.
Christoph Freytag był pastorem w kościele zamkowym i parafialnym u św. Jana (senior primarius), pastorem naddwornym od roku 1649, później superintendentem oleśnickim. Wierszopis łaciński, zaszczycony tytułem cesarskiego poety uwieńczonego, surowy cenzor druków oleśnickich.
Śmierć przyjaciela i konflikt z cenzorem postawiły pod znakiem zapytania sens dalszego pobytu w Oleśnicy oraz wiarę w luteranizm. Dlatego J. Scheffler złożył urząd lekarza nadwornego i w grudniu 1652 roku, a więc po trzyletnim pobycie w Oleśnicy - powrócił do Wrocławia [4].
Potem napisał:
"I we Wrocławiu dzwony w pięść się zwierały i potrafiły po dachach łomotać, zdzierać zasłony ścian, kotary odsłaniać, zaglądać pod łóżka. Czasem wstrzasały stołem, na którym poukładano misterne martwe natury. Niewesoły był stukot słów wielebnego Christophera Freytaga, co mnie przepłoszył z dworu księcia Nemroda von Wurttemberga, zakazując druku wersów mistycznych, com je chciał przeznaczyć panu Abrahamowi von Franckenberg"[14].
Jego następcą jako lekarza książęcego i miejskiego był Johann Wilhelm Agricola ur. 1622 w Altenburgu. Agricola był kolegą A. Silesiusa ze studiów w Padwie (Agricola miał numer dyplomu przynależności do studentów niemieckiej nacji nr 2414, a A. Silesius 2402) dlatego należy sądzić, że uzyskał to stanowisko za osobistym wstawiennictwem ustępującego lekarza. Nawet można sądzić, że Agricola przyjechał do Oleśnicy jeszcze w trakcie obecności Angelusa Silesiusa, gdyż już w grudniu, jest ujęty w dokumentach księcia, których przygotowanie mogło trwać długo (chodzi o statut Zakonu Trupiej Czaszki) [6].
W obecnej Oleśnicy nie odnotowano faktu pobytu Anioła Ślązaka jakimś bardziej widocznym symbolem (tablicą pamiątkową, nazwą ulicy itp.). Jest to smutne. Ale nie dziwne. Burmistrz Oleśnicy Jan Bronś wykazuje niechęć do promowania wybitnych postaci związanych z historią miasta i przyznających się do polskich korzeni lub będących polonfilami. Jest to wyraz głupoty promocyjnej.
12.VI. 1653 r. Johann Scheffler przeszedł na katolicyzm. Pismo z motywami konwersji ogłosił w Ołomuńcu i Ingolstadt, będącym wówczas twierdzą jezuityzmu. Odniósł się przy tym z szacunkiem do mieszkańców księstwa oleśnickiego pisząc:
"nie tylko całe księstwo oleśnickie, któremu wiernie i rzetelnie służyłem, ale również miejscowość tutejsza i wiele innych, które mnie znają, są w najwyższym stopniu zdumione moim publicznym przyznaniem się do Kościoła katolickiego"[2].
Lata bezpośrednio po nawróceniu się na katolicyzm to okres intensywnego rozwoju duchowego w życiu Anioła Ślązaka. Wynikiem tego było główne dzieło jego życia, wydane w 1657 roku, Geistreiche Sinn und Schlussreime, które dopiero w drugim wydaniu z 1675 roku, poszerzone o Księgę Szóstą, otrzymało tytuł Cherubinischer Wandersmann - Cherubowy Wędrowiec. Jest zbiorem w większości dwuwierszowych aforyzmów o treści mistycznej i ascetycznej. Drugim dziełem, wydanym również w 1657 roku, była Święta radość duszy albo duchowe pieśni pasterskie [12].
W Polsce twórczość Anioła Ślązaka jest coraz bardziej znana. Propaguje ją swoimi przekładami Andrzej Lam. Cherubowy wędrowiec został wydany w Polsce (strona tytułowa książki na ilustracji poniżej).
|
|
 |
W rok po przejściu na katolicyzm - cesarz Ferdynand III mianował Schefflera honorowym nadwornym medykiem cesarskim [5]. Przez dwa lata był też radcą i marszałkiem dworu biskupa śląskiego. 25 maja 1661 roku otrzymał najniższe święcenia kapłańskie. Podczas uroczystego bierzmowania w kościele św. Macieja 12 czerwca 1653 roku przybrał imię Jana Anioła (Johannes Angelus) i tym imieniem podpisuje swoje pisma. Resztę życia Anioła Ślązaka wypełniła działalność pisarska w służbie kontrreformacji na Śląsku: w pierwszym rzędzie są to polemiki przeciwko protestantyzmowi (około 55 pism). Część z nich zebrano w dwutomowym dziele pt. Ecclesiologia i wydano w rok po śmierci ich autora [5]. Ciekawe, że broniąc się przed atakami protestantów zagroził, że jako polski szlachcic zwróci się o interwencję do polskiego króla [2]. Ascetyczne umartwienia (w 1666 r. rozdał cały majątek biednym, pozostawił tylko sygnet ze swoim szlacheckim herbem [2]) oraz intensywna działalność społeczna przyspieszyły zgon Schefflera. Zmarł na gruźlicę 9 lipca 1677 roku we Wrocławiu, w przytułku przy kościele św. Macieja. Tu też został pochowany. Na pogrzebie Anioła Ślązaka 12 lipca 1677, w mowie pogrzebowej przypomniano, że jego ojciec otrzymał godność rycerską od polskiego króla Zygmunta III.
Więcej o herbie
Angelusa Silesiusa
Na tę stronę i herb natrafił ksiądz prałat prof. dr hab. Tadeusz Fitych
(www.fitych.org), będący znawcą biografii A. Silesiusa [2], nad której rozszerzeniem
ciągle pracuje, przygotowując nowe obszerne publikacje i wykłady. Dzięki wspólnym
zainteresowaniom i dalszym poszukiwaniom ks. T. Fitycha uzyskałem nowy dowód
istnienia herbu A. Silesiusa i prawidłowości jego odtworzenia przez T. Gajla. Dostałem bowiem odbitkę
pieczęci A. Silesiusa z jego sygnetu, którą odnalazł ks. T. Fitych. Jest
to herb własny A. Silesiusa z umieszczonym monogramem J(ohann) S(cheffler).
W oparciu o tę odbitkę opracowałem kolorową wersję herbu A. Silesiusa, korzystając
z elementów graficznych herbu autorstwa T. Gajla i Jego opinii artystyczno-heraldycznej.
Z analizy odbitki pieczęci wynika, że wieże w klejnocie herbu nie były symetrycznie rozmieszczone - pomiędzy nimi znajdował się jeszcze jeden element o kształcie niesymetrycznym. Na razie nie udało się go zidentyfikować. Zapewne poniżej tarczy herbowej znajdowała się szarfa z mottem (było to przyjęte wśród osób duchownych). Prawdopodobnie dalsze badania ks. T. Fitycha doprowadzą do rozwiązania i tych zagadek.
Krypta, do której spuszczono trumnę Angelusa Silesiusa, została w czasie oblężenia Wrocławia w 1945 r. zamieniona przez wojska niemieckie na schron i szpital. Zmarli musieli ustąpić miejsca żywym. Szczątki J. Schefflera "pochowano" prawdopodobnie między pomnikiem św. Jana Nepomucena a ścianą świątyni. 27 kwietnia 2004 r. rozpoczęto ich poszukiwanie (wg Beaty Maciejewskiej z Gazety Wyborczej. wyd. wrocławskie z 26.04.2004). Znajdują się one wśród innych kości. Wyodrębnienie ich będzie łatwiejsze bowiem mogą znajdować się w drewnianej skrzyni (60x90 cm). Ponadto kości Angelusa Silesiusa są "naznaczone" gruźlicą. Ewentualnie, jeśli zostanie odnaleziona czaszka - antropolodzy wrocławscy spróbują zrekonstruować głowę i porównać z jego portretem. Na murach kościoła św. Macieja umieszczono płytę poświęconej pamięci A. Silesiusa. Od 2017 r. pomnik Angelusa Silesiusa znajduje się w ogrodzie Ossolineum.
Sztuka teatralna
Odnalazłem sztukę teatralną Decyzja doktora Schefflera dramat, oparty na wydarzeniu z oleśnickiego okresu życia doktora Johannesa
Schefflera, oraz autorkę sztuki dr Magdalenę Sakowską,
która do 2009 r. była wykładowcą historii literatury w Wyższej Szkole Zawodowej im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu. Zaproponowałem dyr. Marzenie Helińskiej z PCEiK w Oleśnicy wystawienie tej sztuki w związku z przypadającą na 2012 r. - 360- rocznicą wyjazdu Schefflera z Oleśnicy. Już były prowadzone wstępne rozmowy, ale nie doszło do jej wystawienia, zapewne była za trudna dla aktorów-gimnazjalistów.
Moje drobne hobbystyczne osiągnięcia w promowaniu oleśnickiego okresu życia Angelusa Silesiusa:
Dodałem 27 lipca 2013 r.
W 2012 r. rzeczniczka burmistrza J. Bronsia napisała na http://mojaolesnica.pl/article.php?id=6876, że w Oleśnicy w październiku 2012 r. zostanie zawieszona na ratuszu tablica poświęcona Angelusowi Silesiusowi (z moim tekstem). I na tym, jak zwykle, się skończyło. Tablicy nie zawieszono, może na polecenie burmistrza Bronsia?
30.11.2024 r. Z okazji 400-lecia urodzin Johanna Schefflera - Angelusa Silesiusa
Rozważania na temat portretu Johanna Schefflera autorstwa Wasyla Masjutina
Powyższy tekst opracowano na podstawie:
1. Angelus Silesius http://www.sacred-texts.com/chr/sil/scw/scw003.htm
2. Fitych T., Polskie korzenie Johannesa Schefflera, W: Przedziwna to rzecz jest, człowiek.Wyd. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa. s. 81-135. Wałbrzych 2005.
3. Kosjan J., Mistyka śląska. Mistrzowie duchowości śląskiej Jakub Boehme, Anioł
Ślązak, Daniel Czepko, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego. 2001
4. Lam A. Kim był Anioł Slązak? Nota biograficzna. http://pobocza.pl/pob12/al3.html
5. Lipiński C. Kalendarium życia. W: Przedziwna to rzecz jest, człowiek.Wyd. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa. s. 151-178. Wałbrzych 2005.
6. Lipiński C., Angelus Silesius, der bedeutendste religiose Dichter des Barock, Silesia Nova. 01-2006 s. 59-92
7. Nienałtowski M., Polski herb Angelusa Silesiusa, Kwartalnik Powiatu Oleśnickiego nr 1(10). s. 21-22. Oleśnica 2005
8. Nienałtowski M., Johann Schefler w Oleśnicy (1649-1652), W: Przedziwna to rzecz jest, człowiek.Wyd. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa. s. 147-150. Wałbrzych 2005.
9. Prokopiuk J. Anioł Ślązak - mistyk barokowy. http://www.gnosis.art.pl/biblioteka_gnosis/biblioteka_Gnosis_aniol_slazak.htm
10. Siemieński L. Anioł Ślązak, w: Dzieła, t. 4: Portrety literackie, Poznań 1875
11. Angelus Silesius, Sämtliche poetische Werke in drei Bänden, hrsg. und eingel, von Hans Ludwig Held. München 1924. Bd. 1, S. 230 f.
12. Angelus Silesius, Święta uciecha duszy albo duchowne pieśni pasterskie, Przełożył i objaśnieniami opatrzył Andrzej Lam. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2010
13. Johannis Schefflers von Breßlaw/ Philosophiae & Medicinae Doctoris, Gewesenen Fürstlichen Würtembergischen Oelßnischen Leib- vnd Hoff-Medici, http://diglib.hab.de/drucke/xb-2646/start.htm
14. Leśniewski J., Życie a twórczość Anioła Ślązaka, Pszczyna 2007
15. Drożdżewska A. Życie muzyczne w Oleśnicy w XIX w. Praca magisterska. Wrocław 2004
16. Książka "Raphael" A. von Franckenberga wydana pośmiertnie.
17. Ruthard von Frankenberg DIE VERGESSENE LINIE NIEDER-LUDWIGDORF https://www.von-frankenberg.com/images/stories/PDF/VergesseneLinieNiederLudwigsdorf/Die_vergessene_Linie_Nieder-Ludwigdorf_parat.pdf
18. Gajl T., Herbarz Polski od średniowiecza do XX Wieku. Gdańsk 2007
19. https://wachtyrz.eu/do-artykulu-o-angelusie-silesiusie-p-aleksandra-lubiny-zdan-pare/
20. Gawłowski R.,
Boskie światło albo domniemany raptularz Johannesa Schefflera, który przybrał imię Angelus Silesius. Wrocław 2024
(w Internecie)
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI
Sygcharmata novis Christophori Freitagii honoribus sacra. Olsnae Silesior. : 1648.
Płaskorzeźba z:
