KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Ewangelisty, zw. Zamkowym. Na miejscu pierwszego kościoła par., istniejącego zapewne już w XII w., wzniesiony w 2. pół. w. XIII nowy, ceglany, którego ściana o wątku wendyjskim i fragmenty szkarp widoczne w fasadzie zachowanej budowli. 1230 wzmiankowany proboszcz Tomasz, kanonik wrocławski i notariusz książęcy. 1288 kościół uposażony dziesięcinami z 10 wsi. W 2. pół. w. XIV rozbudowany na trójnawową bazyliką z wieżą przy pn. ścianie prezbiterium. Ok. 1465 mistrzowie murarscy Mikołaj Hoierichter i Mikolaj Fischer rozpoczęli prace budowlane, 1469 założyli sklepienia w nawach; ok. 1500-10 roboty zakończone przez wzniesienie kaplic i kruchty przy nawie pn. oraz przybudówki zakrystii. 1538 kościół przejęty przez protestantów; 1557-8 odnowiony, dach pokryty nową dachówką. Ok. 1596-1607 wzniesione drewniane empory. 1616 połączony z zamkiem galerią przerzuconą nad fosą. 1619-20 wieża otynkowana po podwyższeniu o górną kondygnację z hełmem; w tym czasie wykonane może nowe szczyty kaplicy chrztu od pn. 1654-5 kościół odnowiony, zbudowana loża książęca. 1680 naprawione sklepienie prezbiterium. 1698-1700 zbudowana przy pd. ścianie prezbiterium kaplica grobowa książąt wirtemberskich, z kryptą 1700-8 odnowienie wnętrza i wyposażenia: pn. ściana nawy głównej przekształcona na barokową, wykonane emblematyczne malowidła empory pod chórem muzycznym. 1754 odnowiony i uzupełniony hełm wieży.
Podczas robót budowlanych 1905 runęły sklepienia naw głównej i pd. oraz szczyt zach., niszcząc częściowo wyposażenie wnętrza. 1906-8 odbudowany pod kierunkiem arch. Kaehlera: wzniesione na nowo pd. nawa z kruchtą, szczyt zach., pseudomanierystyczna kruchtą zach. z przybudówkami, .zrekonstruowane sklepienie nawy głównej i portal pd.; odnowione, częściowo przemieszczone i uzupełnione rekonstrukcjami ernpory, loża książęca, prospekt organowy i ambona. Od 1945 rz.-kat. Odnowiony wewnątrz 1951-2, polichromię na ścianach nawy i prezbiterium wyk. Edward Daniel Czuch. Tynki zewnętrze wieży położono 1970. Gotycki, w znacznej części zrekonstruowany pocz. w. XX, z barokową kaplicą i pseudomanierystyczną kruchtą zach. Położony na pd.-zach. skraju miasta lokacyjnego, przy fosie zamkowej. Orientowany. Murowany z cegły; wieża, kaplica grobowa i niektóre przybudówki tynkowane; szczegóły architektoniczne z piaskowca. Trójnawowa, siedmioprzęsłowa bazylika z czworoboczną wieżą i rzędem kaplic przy nawie pn. Korpus o sześciu prostokątnych przęsłach nierównej głębokości; nawa pn. węższa od pd. i krótsza o przęsło wsch., na którego miejscu wieź W przedłużeniu nawy głównej jednoprzęsłowe prezbiterium równej z nią szerokości, trójbocznie zamknięte. Pod prezbiterium krypta, powstała pocz. w. XVI lub wcześniej (wejście zamurowane).
Przy prezbiterium od pd. książęca kaplica grobowa, barokowa, na planie ośmioboku; od pn. zakrystia w przyziemiu wieży i dostawiona do niej od wsch. czworoboczna przybudówka. Przy drugim od wsch. i trzecim przęśle nawy pd. kruchta z bocznymi przybudówkami klatek schodowych. Przy nawie pn. kolejno od zach.: dwie jednoprzęsłowe kaplice, takaż kruchta i dwuprzęsłowa, szersza kaplica chrztu. Przy fasadzie pseudomanierystyczna kruchta bocznymi przybudówkami: schodów na chór od pn, i urządzeń sanitarnych od pd. Wewnątrz sklepienia o formach gotyckich, oryginalne w partia na pn. od n, wy głównej i w prezbiterium, pozostałe rekonstruował 1906-8. W prezbiterium, nawie głównej i przybudówce zakrystii sklepienia gwiaździste; w nawach bocznych; zakrystii, kruchcie pn. i kaplicach pn. i na piętrze kruchty pd. krzyżowo-żebrowe; w przyziemiu kruchty pd. sieciowe. Wsporniki i zworniki gotyckie, rzeźbione; - wsporniki: l-4. w zakrystii w kształcie głów ludzkich, 2. pół. w. XIV, uszkodzone; 5-6. w prezbiterium, z maskami (i może niektóre z dekoracją roślinną), ok. 1469, odnawiane ok. 1908; 7-10. w przybudówce zakrystii, typu architektonicznego, ok. 1500; - (zworniki: l. we wsch. przęśle nawy pn. z motywem Manus Dei, ok. 1469; 2-6. w przybudówce zakrystii, ok. 1500, z orłem, symbolem św. Jana Ewangelisty (przy nim znak kamieniarski), z cyfrą 151 (1501 ?), z gmerkiem i dwa z dekoracją roślinną; 7-8. w kaplicach pn., ok. 1500, z popiersiem anioła z banderolą i z głową Chrystusa; 9. w kaplicy chrztu ok. 1500, z gmerkiem. Filary międzynawowe o przekroju wydłużonego ośmioboku, w szeregu pn. przekształcone ok. 1700, wspierają "arkady: ostrołukowe, profilowane po stronie pd. i półkoliste od pn. Kaplice pn. i kruchta pn. otwarte do nawy arkadami ostrołukowymi. Ściany nawy głównej dzielą lizeny, na które nałożone nasady sklepień. Na ścianie pn. nawy głównej, na filarach zdwojone pilastry kompozytowe, dźwigające odcinki belkowania i przełamujący się gzyms; w kluczach arkad i przyłuczach stiukowa dekoracja z liści akantu. Wokół nawy głównej empory, drewniane, malowane, w nawach bocznych silnie wysunięte przed filary, odnawiane i uzupełniane 1906-8. Wejście na empory i chór muzyczny z nawy pn. przez przybudówkę kruchty zach.; wejście na wieżę schodami wydrążonymi w murze, z przybudówki zakrystii; w obu przybudówkach kruchty pd. schody do biblioteki na piętrze i na emporę.
Portale:
1. z prezbiterium do zakrystii dwuramienny, ok. 1469; od strony zakrystii drzwi okute blachą, 4. ćw. w. XVII;
2. z zakrystii do nawy pn. prostokątny, oprofilowany, ok. 1500;
3. z zakrystii do przybudówki
ostrołukowy, oprofilowany, ok. 1500. - Zewnątrz ściany a cegieł w układzie gotyckim,
z zendrówkami, w części ściany zach. wątek wendyjski. Oszkarpowany: przy części
nawowej jednouskokowe szkarpy, przy prezbiterium trójuskokowe, ze szczycikami.
Cokół ścian zaznaczony odsadzką. Okna ostrołukowe, z laskowaniem i maswerkami
wykonanymi 1906-8. Prezbiterium obiega gzyms podokienny, w szkarpie pn. prostokątne
wejście do schodów wieży; od wsch. w dachu facjata z pseudo-renesansowym szczycikiem.
Elewacja pd. w całości rekonstruowana 1906-8, z dwukondygnacjową kruchtą, w
której rekonstruowany 1906-8 portal gotycki, ostrołukowy, z dwiema rzeźbami
w wagarach. W fasadzie zach. przed nawą główną pseudomanierystyczna kruchta
z bocznymi przybudówkami i portalem kolumnowym; nad kruchta i w ścianie nawy
pn. widoczne fragmenty muru o układzie wendyjskim i obudowane szkarpy budowli
z 2. pół. w. XIII; górna część nawy wzniesiona od nowa 1906, z tego czasu także
obydwa otwory ściany nawy pn.: okrągły w przyziemiu i prostokątny w szczycie.
Do narożnika pd.-zach. dobiega kryta galeria, murowana, na trzech przęsłach
filarowo-arkadowych, łącząca kościół z zamkiem, wzniesiona 1616. W elewacji
pn. dostawiona do wieży od wsch. ściana przybudówki zakrystii, jednoosiowa,
z półszczytem o trzech ostrołukowych blendach. Przy wieży od zach. dwuosiowa
ściana kaplicy chrztu o dwu jednakowych uskokowych szczytach ok. 1620, dzielonych
gzymsami i trzema rzędami arkadkowych płycin o łukach odcinkowych i zwieńczonych
parami esownic. Portal do kruchty pn. i okrągłe okno nad nim wykonane pocz.
w. XX.
Wieża siedmiokondygnacjowa. oszkarpowana, zdobiona pseudoboniowaniem w narożach i wokół okien. Ściany jednoosiowe, okna ostrołukowe, różnej wielkości, w ostatniej kondygnacji powstałej 1620 uzupełnione parą okienek rombowych. Nad piątą kondygnacją gzyms kordonowy. Korpus wieży zwieńczony kamienną balustradą tralkową. Dachy dwuspadowe, nad nawą pd., wspólny nawy pn. i kaplic oraz nad przybudówką zakrystii pulpitowe, kryte dachówką; hełm wieży 1620, na ośmiobocznej podstawie, o dwu latarniach, uzupełniony 1754 zwieńczeniem w kształcie mitry książęcej wg proj. Jerzego Schirmeistra, kryty blachą.
Kaplica grobowa książąt wurttembergskich. Wzniesiona wraz z kryptą 1698-1700 z inicjatywy księcia Krystiana Ulryka wirtemberskiego, odnawiana: po uszkodzeniu kopuły przez pożar 1730 i pocz. w. XX, 1972 nowe pokrycie dachu. Dobudowana do pd. ściany prezbiterium, na planie ośmioboku. Wewnątrz cokół zaznaczony gzymsem i zwieńczony w narożnikach wolutowymi konsolami pod posągi; nad nim pilastry kompozytowe o trzonach załamanych wzdłuż osi. Między konsolami cokołu płyciny wypełnione stiukowymi wieńcami akantu: górą między pilastrami w części pd. cztery owalne okna, w części pn. owalne płyciny na obrazy, obramione stiukowymi wieńcami kwiatowymi; pod nimi uszate płyciny w profilowanych obramieniach. Na pilastrach wsparte szerokie potrójne gzymsowanie, nad którymi ośmiodzielna kopuła ze ślepą latarnią; w kopule malowidła 1730-40: pośrodku Oko Opatrzności, a w ośmiu trapezowatych polach Modlitwa w Ogrójcu, Pocałunek Judasza, Chrystus przed arcykapłanem, Biczowanie, Koronowanie cierniem, Upadek pod krzyżem, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie. W posadzce kamienna płyta z datą 1691; pod posadzką krypta (niedostępna), w której ozdobne barokowe sarkofagi, cynowe i miedziane. Wejście z prezbiterium zamknięte półkoliście, ujęte w portal pilastrowy, z liśćmi akantu w przyłuczach i z herbem książąt wirtemberskich w przerwanym naczółku odcinkowym.
Wyposażenie wnętrza. Ołtarz główny barokowy 1708; architektoniczny z dekoracją akantową; na wysokim cokole po bokach pary kolumn, nad wyłamanym belkowaniem zwieńczenie ujęte pilastrami i spływami wolutowymi z akantu; rzeźby czterech ewangelistów przy kolumnach, św. Jana Chrzciciela i Mojżesza w zwieńczeniu, nadto puttów; obrazy: główny usunięty do kaplicy grobowej, górny pola głównego kolisty Zmartwychwstanie, w zwieńczeniu owalny Wniebowstąpienie, w predelli Ostatnia Wieczerza.
Ambona manierystyczna 1605, proj. Gerard Hendrik [Heinrich], z którego pracowni zapewne rzeźby i dekoracja snycerska złożona z ornamentów okuciowych, zawijanych i małżowinowych, nadto masek lwich głów, obrazy wyk. Fryderyk Lochner, stolarką Marcin Riedl; odnawiana pocz. w. XVIII, 1906-8 i 1933; ośmioboczny korpus wsparty na pniu drzewa i figurze św. Krzysztofa, parapet schodów i korpus zdobione dziewięciu obrazami z życia i Pasji Chrystusa, między którymi stały pierwotnie figurki świętych, trzy z nich zachowane na probostwie; na cokołach figurek herby: Podiebradów ziębicko-oleśnickich, Piastów legnicko-brzeskich, książąt meklembursko-szweryńskich i Hohenzollernów; baldachim o podwójnym przezroczu z rzeźbami Dobrego Pasterza i aniołów, zwieńczony rzeźbą Chrystusa Zmartwychwstałego, na bramce płaskorzeźba Grzechu Pierworodnego, nad którą owalny obraz Chrystusa w cierniowej koronie, w popiersiu, kopia obrazu Jerzego Pencza z dawnych zbiorów wrocławskich Tomasza Rehdigera.
Empory:
1. między filarami pn., manierystyczna 1596-1607, wsparta od strony nawy pn. na wydatnych profilowanych konsolach z mal. herbami Podiebradów i rodów skoligaconych; na parapecie od strony nawy pn. polichromia 1607, mai. zapewne Fryderyk Lochner: postacie proroków i apostołów, pod emporą strop kasetonowy z rozetami; od strony nawy głównej barokowy parapet tralkowy ok. 1700;
2. pod chórem muzycznym, barokowa ok. 1700, wsparta na dwu profilowanych słupach, dekoracja malarska rekonstruowana 1906, z sześciu emblematami na parapecie (na jednym widok, kościoła od pd.), nad emporą strop kasetonowy, z mal. rozetami, ok. 1600;
3. na filarach pd., całkowicie rekonstruowana 1906-8. W pierwszą od wsch. arkadę międzynawową pd. wbudowana loża książęca, drewniana, malowana i zdobiona snycerką, barokowa 1654; przeniesiona z czwartej arkady i częściowo rekonstruowana 1906-8.
Chór muzyczny i prospekt organowy barokowe 1686, odnawiane i uzupełniane 1906-8; na parapecie chóru, wspartym na podwójnym słupie dekorowanym akantem i girlandami kwiatowymi, cztery obrazy aniołów z instrumentami muzycznymi.
Prospekt trójdzielny, w uszakach figury aniołów i liście akantu, w zwieńczeniu rzeźby króla Dawida i dwu muzykujących aniołów, herby księcia Sylwiusza Nimroda wirtemberskiego i jego żony Eleonory Karoliny Wurttemberg-Mompelgard oraz dwa kartusze z datą 1686. Organy wyk. zapewne Daniel Woger 1686; przebudowane 1910.
Chrzcielnica późnogotycka ok. 1500, z piaskowca, ośmioboczna, kształtu kielichowego; na czarze płaskorzeźby: Chrzest w Jordanie, Anioł ze świecą (ze sceny Chrztu w Jordanie), św. Jadwiga, św. Jan Ewangelista, Matka Boska z Dzieciątkiem, św. Jan Chrzciciel, Chrystus ukazujący rany, Anioł z suknią Chrystusa (ze sceny Chrztu w Jordanie).
Stalle: 1. gotyckie w. XV, przeniesione 1945 z kościoła p.w. N.P. Marii i św. Jerzego, pięciosiedziskowe, z ośmiobocznymi kolumienkami między siedziskami; 2. gotyckie, zapewne pocz. w. XVI, sześciosiedziskowe; 3. fragmenty zapiecków i drzwi na emporze zach., manierystyczne 1596, z motywami okuciowymi i maureskowymi malowanymi częściowo przez patrony; 4. wczesnobarokowe, 3. ćw. w. XVII, zdobione snycerką o motywach małżowinowo-chrząstkowych, z mitrą książęcą nad drzwiami. Ława skrzyniowa neobarokowa, w zapiecku płaskorzeźba Zwiastowania i fragmenty zapewne z 1. pół. w. XVIII. -
Obrazy:
1. Ecce Homo ze św. Andrzejem i klęczącymi zmarłymi, z epitafium Andrzeja Behra (zm. 1513), kapelana księcia oleśnickiego, mal. może Mistrz z Góry Śląskiej;
2. Chrystus Bolesny ze św. Barbarą, Katarzyną i klęczącym zmarłym oraz jego herbem, z epitafium Kaspra Borau (zm. 1514), kanclerza księcia oleśnickiego;
3. Wywyższenie Miedzianego Węża, z epitafium, koniec w. XVI;
4. Ukrzyżowanie, ok. 1600;
5. Chrystus na krzyżu, z epitafium Ezechiela Kolbergera (zm. 1648);
6. Biczowanie, ok. pół. w. XVII;
7. Opłakiwanie, z ołtarza głównego, ok. 1660, Rzeźba św. Jana Chrzciciela późnogotycka ok. 1500.
Nagrobki i epitafia, rzeźbione:
1. księcia ziębicko-oleśnickiego Jerzego Podiebrada (zm. 1553), fundowany przez jego brata Jana, renesansowy 1554, wyk. Jan Oslew; z piaskowca, z płaskorzeźbą zmarłego w zbroi, stojącego na lwie, z czaszką, hełmem i tarczą herbową księstwa ziębicko-oleśnickiego, po bokach płyty pilastry zdobione groteską oraz medalionami z głowami, podtrzymujące tablicę z napisem fundacyjnym;
2. księcia ziębicko-oleśnickiego Jana Podiebrada (zm. 1565) i jego żony Krystyny, z Szydłowickich (zm. 1556), renesansowy 1557, przeniesiony z prezbiterium może w XVIII w., sygn.: Hec duo monumentu ducufm] elaboravit Ioa[nn]es Oslew Wirczburgenfsis]; ta sygnatura odnosi się zapewne zarazem do płyty księcia Jerzego; obok sygnatury napis: Francofniae] arc[u]lariu[s], nad sygnaturą data 1557 i znak kamieniarski; z piaskowca, tumba w narożach ujęta pilastrami, na których dekoracja roślinna i groteskowa wg rycin Andrzeja Zoana i Henryka Aldegrevera; na ścianach tumby oznaczone nazwami tarcze herbowe księcia, księżnej i rodów skoligaconych oraz tablice z napisami określającymi zmarłych i dystychami; herby po stronie głów: Szydłowieckich, Sicilien, Koldicz, Zastolowicz; po stronie nóg: Sagen, Monst[enberg], Brand[enburg]; po stronie księcia: Sternbergk, Baden, Wartenbergk, Lutringen, Wild[hardiz]; po stronie księżnej: Munst[enberg], Drope, Doring[en], Sachs[en], Oppeln; na tumbie posągi pary książęcej, z głowami na poduszkach i lwami u stóp;
3. księcia ziębicko-oleśnickiego Karola Krzysztofa Podiebrada (zm. 1569); manierystyczny 1579, z fundacji baronówny Barbary von Biberstein, wyk. zapewne Hans Gruyter zw. Fleiser; marmurowy, naścienny, w kształcie niszy z posągiem księcia stojącego w zbroi; nisza w obramieniu architektonicznym z dwiema kolumnami, przy których uszaki w kształcie kobiecych herm, pod posągiem napis fundacyjny i herb zmarłego, w zwieńczeniu putta z figurami heraldycznymi książęcego herbu, płaskorzeźba Zmartwychwstania i flankujące ją figury Wiary i Nadziei;
4. epitafium manierystyczne 1573, z piaskowca, w architektonicznym obramieniu, z figuralną dekoracją rzeźbiarską, m.in. z płaskorzeźbą Chrztu w Jordanie w polu głównym;
5. epitafium manierystyczne ok. 1573, z piaskowca, w architektonicznym obramieniu, z płaskorzeźbą Ukrzyżowania w polu głównym, podobne do poprzedniego i tego samego dłuta, zapewne z czynnego w Brzegu warsztatu Mistrza Wielkich Epitafiów;
6. epitafium inskrypcyjne Jana Osleviusa (zm. 1600), z piaskowca;
7. Jerzego von Abschatz (zm. 1606), z piaskowca, z płaskorzeźbą stojącego dziecka;
8. epitafium manierystyczne I. ćw. w. XVII, z płaskorzeźbą Chrystusa na krzyżu, uszkodzone;
9. Gotfryda Viebingiusa (zm. 1646), z piaskowca, z płaskorzeźbą stojącego dziecka, uszkodzony;
10. Anny Doroty Mecklenburger z Gretscherów (zm. 1688), barokowy, ufundowany przez księżnę Jadwigę Wurttemberg-Teck; z białego i szarego marmuru, z tablicy inskrypcyjną ujętą pilastrami w polu środkowym, z popiersiem zmarłej w naczółku i figurami Sprawiedliwości i Roztropności przed pilastrami;
11. epitafium inskrypcyjne barokowe, koniec w. XVII, z piaskowca, z dwoma figurkami puttów podtrzymujących herb w zwieńczeniu (napis zatynkowany).
Na strychu fragmenty dwu barokowych epitafiów inskrypcyjnych, drewnianych:
1. Hansa von Falckenberg (zm. 1664), z panopliami i motywami małżowinowo-chrząstkowyini w obramieniu;
2. Jana Fryderyka Freidenhofera (zm. 1710), w ramie z liści akantu.
Świecznikii: 1 -2. barokowe, 1721, cynowe; 3. secesyjne. pocz. w. XX, z mosiądzu i szkła.
Księgozbiór dawnej biblioteki par., założonej staraniem księcia Karola II Podiebrada, obejmujący m.in. ok. trzystu starodruków z w. XVI i XVII, przeważnie w ozdobnych oprawach.
Dzwony:
1. 1433, sygn. Hans Schikil;
2. 1473, z fundacji Mikołaja Opicza;
3. 1521. z ornamentem kwiatowym;
4. 1563, z fundacji księcia Jana Podiebrada, po pęknięciu odlany na nowo 1727.
Uwaga tekst jest kopią z "Katalog zabytków sztuki. Oleśnica, Bierutów i okolice. PAN. W-wa. 1983 r. s. 51-58"